Godless (2017) ****

 

"I have seen my death." (Frank Griffin)

 

Vestrar hafa lengi verið í uppáhaldi hjá mér, sérstaklega vestrarnir eftir Sergio Leone: "For a Few Dollars More," "The Good, The Bad, and The Ugly", "A Fistful of Dollars" og "Once Upon a Time in the West". Clint Eastwood var aðalhetjan í fyrstu þremur myndunum, en Charles Bronson og Henry Fonda gerðu snilldarlega hluti í þeirri síðastnefndu.

"Godless" virkaði á mig eins og þú tækir þessar fjórar myndir, tækir þær í sundur og settir svo aftur saman sem nýja kvikmynd. Persónurnar eru hver annarri eftirminnilegri. 

Jeff Daniels, sem er betur þekktur fyrir að leika geðþekka gaurinn, slær algjörlega í gegn sem hið hreinrækta ofsatrúaða illmenni og fjöldamorðingi Frank Griffin. Það er líklega engin tilviljun að annað frábært illmenni vestranna, var leikið af hinum geðþekka Henry Fonda, og karakter hans hét líka Frank. Hvor Frankinn er verri má sjálfsagt deila um.

Ástæða þess að Frank tapar algjörlega vitinu er að fóstursonur hans Roy Goode (Jack O'Connell) hefur ákveðið að skilja við glæpagengið hans og stelur frá honum stórri peningasummu. Það versta við svikin er að Roy hefur lært af Frank allt sem hann kann, fyrir utan illskuna. Roy gerir uppreisn og leggur á flótta undan Frank og hans 30 mönnum sem leggja heilu bæina í eyði til þess eins að seðja reiði Franks.

Roy er gríðarlega góður með framhleypuna og hesta, og finnur sér hæli á bóndabæ ekkjunnar Alice Fletcher (Michelle Dockery) sem býr þar ásamt syni og Iyovi (Tantoo Cardinal), dularfullri eldri konu af indíánaættum. Bóndabærinn er skammt frá námubæ, La Belle, en þar búa nánast einungis ekkjur eftir að flestir karlmenn bæjarins fórust í námuslysi tveimur árum fyrr.

Þar fara fremst lögreglustjórinn Bill McNue (Scott McNairy) og systir hans bæjarstjórinn Mary Agnes (Merritt Wever), en Bill var mikil skytta sem er smám saman að missa sjónina og nánast blindur í upphafi sögunnar, en systir hans er ekkert síðri skytta og með hjartað á réttum stað. 

Sérstaklega góður er ungi fógetinn Whitey Winn (Thomas Brodie-Sangster) sem minnir hér á ungan Leonardo de Caprio, rómantískan kúreka sem stígur reyndar ekkert alltof mikið í vitið, en tekur að sér verndarhlutverk þegar Bill ákveður að leita Franks og manna hans, eftir að hörkutólið og lögreglumaðurinn John Cook (Sam Waterston) ákveður að elta uppi sama gengið.

Fleiri persónur eru eftirminnilegar og skemmtilegar. Mikið er af klassískum vestraatriðum, sem eru virkilega vel útferð og hafa því meira gildi eftir því sem persónurnar skipta meira máli. 

Þættirnir eru að mestu byggðir eins og "High Noon", mynd þar sem lögreglustjóri í smábæ bíður eftir að glæpagengi kemur til þess eins að drepa hann. Þessir þættir svíkja engan, og ekki allt fer eins og maður vonar eða reiknar með, sem eykur á styrkleika þessara virkilega fínu þátta.

Scott Frank á mikinn heiður skilið fyrir handrit og leikstjórn, og tónlistin eftir Carlos Rafael Rivera gefur sögunni skemmtilega dýpt.

 

Mynd: AV Club

Tíminn og Guð

"Þú gætir ekki stigið tvisvar í sama fljótið," sagði Heraklítus fyrir löngu síðan og það er reyndar eins með þessa setningu hans, maður les hana aldrei tvisvar með sama huga.

Út frá sjónarhorni manna og skepna líður lífið hratt. Heimurinn breytist og mennirnir með. Við verðum til, þroskumst og deyjum. Lifum áfram gegnum afkomendur okkar. Gegnum þá vinnu sem við höfum lagt á okkur og framtíðin fær kannski að njóta.

Þetta líður allt, eins og fljótið. 

En manneskjan er þrjósk og getur ekki sætt sig við að það sé ekkert meira en þetta, að tíminn sé það sem stjórnar okkur meira en nokkuð annað fyrirbæri í veröldinni. Þess vegna þurfum við að leita einhvers sem er æðra en tíminn, eitthvað sem tíminn getur ekki bitið, við þurfum að endurskrifa söguna til að vera sannfærð um að við séum sigurvegarar í þessum heimi.

Þegar við skoðum hugtakið 'tími' aðeins betur, sjáum við að það er hugmynd um mælistiku á allar breytingar sem eiga sér stað í heiminum. Allar þessar breytingar lúta ákveðnum lögmálum og við viljum mæla þær, og þannig kannski stjórna þeim eða áhrifum þeirra. Hvílík völd sem við þráum.

Þegar við skoðum breytingar í sjálfu sér, sjáum við fljótt að allir náttúrulegir hlutir breytast, manneskjur, skepnur, gróður, fjöll, eyðimerkur, plánetur og sólin; en við höfum fundið eitthvað sem breytist ekki, þann sannleika að allt er breytingum háð, fyrir utan þann sannleika að allt sé breytingum háð.

Það eru hugsanleg fyrirbæri æðri tímanum. Spurningin er hver þessi fyrirbæri eru og hversu mörg þau eru. Það skiptir ekki máli hvort þau eru til eða ekki, það sem skiptir máli er hvort að þau séu varanleg í hugum okkar. Hvort við getum öll skilið þau og gripið. 

Þannig skiljum við hugtakið Guð. Einhvern veginn finnst okkur við vita hvað það þýðir þegar við heyrum það, hin fullkomna vera sem stjórnar öllu, svona nokkurn veginn það sem manneskjur virðast vilja vera. Guð er tímanum æðri, fyrir honum eða henni eða því líður dagur eins og þúsund ár og þúsund ár eins og einn dagur. Næstum eins og Google Deep Mind, gervigreind sem getur lært hvað sem er á ógnarhraða og bætt við þekkingu mannkyns með því einu að læra grundvallarlögmál eða reglur um hvað sem er. Er Guð kannski gervigreind og við persónur í gerviveröld?

Guð er eins og tíminn. Hugtak sem allir virðast skilja umsvifalaust, en þegar farið er að velta því fram og til baka flækjast hlutirnir gríðarlega. Mér hefur lengi þótt merkilegt að þeir sem hafna algjörlega tilvist Guðs, skuli hafa það skýra mynd um hvað Guð er að þeir geti hafnað þeirri tilvist. Því hvernig geturðu neitað tilvist einhvers nema þú vitir fullkomlega um hvað þú ert að tala og sjáir engar vísbendingar um fyrirbærið nokkurs staðar? Þar að auki er það ekkert aðalatriði hvort að Guð sé til eða ekki, aðalmálið er hvort fyrirbærið Guð sé til staðar í huga okkar eða lífi. Hvort að slík nærvera sé góð eða slæm til lengri tíma er önnur pæling. 

Ef við afneitum tilvist tímans, sem er að sjálfsögðu ekki til, enda bara fyrirbæri í huga okkar, þýðir ekki að hlutirnir hætti að breytast. Á sama hátt skiptir engu máli þó að við afneitum tilvist Guðs, enda er Guð fyrst og fremst fyrirbæri í hugum okkar sem gefur þeim sem trúa öðruvísi strúktúr en þeim sem ekki trúa. Eins og með tímann, þeir sem trúa á tímann lifa öðruvísi en þeir sem velta honum aldrei fyrir sér.

Þú hefur örugglega ekki fengið tæmanleg svör við spurningum um tímann og Guð, en hefur kannski fengið svolítið af eldsneyti til að komast í gang. Kannski hefur einum litlum steini verið velt. 

 

Mynd: Utrecht Moreelse Heraclite (Wikipedia)

Hvernig greinum við á milli falsfrétta og sannleikans?

Síðustu tvö ár hefur mikið verið öskrað, ekki rætt, um falsfréttir, að fjölmiðlar eins og Washington Post, CNN, New York Times, og sjálfsagt líka Eyjan, Mogginn, Útvarp Saga og Vísir séu fullir af falsfréttum.

Það virðist vefjast fyrir okkur flestum að átta okkur á hvað er falsfrétt og hvað er sannleikur, en hér er ein aðferð. 

Falsfréttir, óháð miðli, eiga það sameiginlegt að þær eru byggðar á skoðunum, tilfinningum eða trú. Þær byggja á hvað hinum og þessum finnst um hitt og þetta. Það er hægt að deila endalaust um slíka hluti og aldrei komast að niðurstöðu. Það getur verið áhugavert að ræða málin og hugsa um þau, en þegar rót málsins snýst um hvað fólki finnst, þá er ekki lengur um frétt að ræða.

Sannleikurinn finnst samt hugsanlega í sumum samræðum, en slíkar samræður þurfa að fylgja mjög ströngu ferli, þar sem forsendur eru skýrar, byggðar á staðreyndum, og pælingar eru tengdar saman með gildum rökum. Það eru því miður ekki margir sem hafa mikla færni í að greina góð rök frá slæmum, og er það frekar vandasöm iðja.

Það er nefnilega miklu auðveldara að mynda sér skoðanir út frá því hvað manni finnst, hvernig mælandi kemur fyrir, hversu sannfærandi viðkomandi virðist, og þar eftir götunum.

Hér erum við enn og aftur komin í togstreitu milli þess sem Platón kallaði sófista annars vegar og heimspeking hins vegar. Sófistinn, eins og flestir pólitíkusar, og þá sérstaklega popúlistar, reyna að sannfæra múginn um hitt og þetta, og beita til þess alls konar mælskulistarbrögðum, sjónhverfingum sem virðast sannfærandi, en eru þó ekki gildar út frá lögmælum rökréttrar hugsunar. 

Heimspekingarnir, eða fréttamiðlar sem byggja á staðreyndum og ræða svo tengingar á rökréttan hátt, eru hins vegar alls ekkert endilega sannfærandi, og hugsanlega miklu leiðinlegri en þeir sem vekja tilfinningar okkar, þar sem mestu skiptir að vera eins hlutlaus í umfjöllun og mögulegt er. 

Það er áhugavert að skoða fréttir, og þá sérstaklega þegar stjórnmálamenn reyna að sannfæra aðra út frá eigin skoðun hvað er rétt og hvað er rangt, eða satt og ósatt.

Til dæmis er ágætt að hlusta þegar viðkomandi segir að eitthvað sé "algjörlega fráleitt", "mjög dapurlegt", "skítlegt", eða þar fram eftir götunum, til að greina að þar fer manneskja sem reynir frekar að sannfæra en komast nær sannleikanum.

Vinir sannleikans fara sér hægar og velta hlutunum fyrir sér fram og til baka, þannig að fólki fer kannski að leiðast heldur fljótt. Lygar að sannfæringakraftur ferðast hins vegar margfalt hraðar en sannleikurinn, þó að sannleikurinn sigri yfirleitt á endanum.

Aðferðin er semsagt sú að greina hvenær reynt er að höfða til tilfinninga áheyrenda, og hvenær reynt er að höfða til skynseminnar. Að greina þarna á milli krefst ákveðinnar visku, þekkingar og góðrar rökhugsunar; nokkuð sem flestir þegnar lýðræðissamfélags ættu að búa yfir, en gera því miður sjaldan.

 

---

 

Mynd af vefsíðunni Comics, Beer, and Shakespeare

Munum við alltaf velja að bjarga kerfinu á kostnað þeirra sem minna mega sín?

Þú þarft að taka ákvörðun fyrir alla þjóð þína, ákvörðun sem hefur ekki bara áhrif á fjárhagslega framtíð þess, heldur á menningu og karakter landsins til framtíðar, hvernig tekurðu slíka ákvörðun? 

Ættirðu að hafa í huga þá hugmynd að allir séu jafnir, allir jafn verðmætir, allir jafn mikilvægir fyrir samfélagið, þannig að það að fórna einum eða fáum fyrir heildina verður viðstöðulaust dæmt sem ill nauðsyn, ef ekki af þeim sem upplifa ákvörðunina, ill framkvæmd í sjálfri sér?

Eða ættirðu að dæma út frá þeirri hugmynd að kerfið þurfi að virka, sama hvað það kostar, þó það kosti kannski einhver mannslíf, að einhverjir tapi öllu sínu, það þyrfti allt að gera til að kerfið lamaðist ekki, því ef það gerðist, þá myndi hugsanlega miklu meira tapast en ef allir væru í sama bát?

Þetta hefur maður séð í kafbátamyndum, þar sem leki kemur á eitthvað hólf í kafbátnum, og valið stendur um að loka hólfinu og bjarga þannig áhöfninni sem slíkri, á kostnað nokkurra sem munu að sjálfsögðu drukkna. Þessi hugmynd er tengd við nytjahyggju í siðferði. Ekki eru allir sammála um að hún sé réttlætanleg, aðallega vegna þeirrar hugmyndar að engin ein manneskja ætti að hafa slík völd, að hún geti ákveðið örlög annarra, og hvað þá skipt þeim í hópa eftir mikilvægi þeirra.

Er réttlætanlegt að skilgreina hættustigið sem sambærilegt, að yfirvofandi gjaldþrot Íslendinga hafi verið til jafns við lekandi kafbát?

Þegar ríkisstjórnin tók ákvörðun um að bjarga innistæðueignum þeirra sem meira mega sín, á kostnað þeirra sem minna mega sín, var ákvörðunin tekin út frá nytjahyggjusjónarmiðum. Það átti að bjarga kerfinu fyrst og fremst, tryggja það að fjármagnseigendur ættu nógan auð til að halda þjóðfélaginu gangandi, borga laun næstu mánaðarmót. Því var ekki treyst að öll þjóðin myndi taka saman höndum og vinna saman út úr vandanum.

Á þeim tíma sáu fjölskyldur sem skulduðu húsnæðislán höfuðstól lánsins stökkva upp fyrir allt sem gert hafði verið ráð fyrir, örvænting greip um sig, fólk fór að missa vinnu, fjölskyldur voru neyddar út af heimilum sínum, mikill fjöldi flutti úr landi. Þessi lán eru enn þann dag í dag alltof há og verðtryggðir vextir ennþá jafn skelfilegir og áður. Lítið hefur breyst þar.

Ákvörðunin um að bjarga sumum í stað þess að fá alla þjóðina til að berjast saman, hefur valdið siðrofi milli þings og þjóðar, milli þeirra sem eiga og þeirra sem skulda, og þessi gjá hefur aðeins stækkað á síðustu 10 árum, og lítur út fyrir að stækka enn frekar á næstu 10 árum.

Kostnaðurinn við þessa ákvörðun, að bjarga innistæðueignum, hefur hugsanlega verið ósýnilegur, sérstaklega þeim sem áttu innistæðurnar, og er eitthvað sem við áttum okkur kannski ekki á svona dags daglega. Erfitt getur verið að greina hver kostnaðurinn var, og hvort að björgun þeirra sem bjargað var hafi verið þess virði, en ef þjóðin væri einstaklingur, hefði sá einstaklingur hugsanlega samviskubit sem nagaði hann árum saman, eða kannski væri honum sama, hugsaði ekki um svona hluti, þetta væri eitthvað sem tilheyrði fortíðinni, og skipti ekki lengur máli.

Hefði hin leiðin verið farin, þjóðin upplifað að allir væru í sama bát, og allir þurft að vinna saman að því að bjarga því sem bjargað var, án þess að skipta þjóðinni í fylkingar, hvernig hefðum við komið út úr því sem þjóð? 

Hefðum við, eins og sumir hafa spáð, með slíku hugrekki tapað öllu okkar og orðið algjörir öreigar í samfélagi þjóða, eða hefðum við fundið kraft til að vinna saman og í sameiningu unnið okkur út úr vandanum, og þannig verið áfram sátt við hvert annað, og virt hvert annað af þeirri dýpt sem góðar manneskjur virða hverja aðra?

Þetta eru ekki tómar spurningar. Þær eru mikilvægar því að slíkar ákvarðanir verða áfram teknar, hugsanlega í dag, á morgun eða á næstu árum. Munum við alltaf velja að bjarga kerfinu á kostnað þeirra sem minna mega sín? Hvað kostar slík leið, hver verður menningararfur slíkrar þjóðar?

Er "Guð" persónugerving siðferðis?

“Siðferðið er algjört, og sem slíkt er það líka hið guðlega.” - Sören Kierkegaard

 

Veltum þessu aðeins fyrir okkur. Hver einasti menningarhópur hefur sitt eigið siðferði. Það er frekar auðvelt að skilja hvernig siðferði þróast hjá okkur, út frá væntingum, reynslu og sögum sem ganga kynslóð frá kynslóð. En hvað ef við persónugerðum siðferðið, væri þá ekki eðlilegt að persónugerva það sem "Guð"?

Hver einasti menningarhópur virðist leggja ólíkan skilning í hugtakið Guð, bæði þeir sem trúa og ekki trúa á Guð, og nú er ég ekki að tala um fjölgyðistrú, aðeins eingyðistrú, og þeir gefa honum ólík nöfn, og telja hann heilagan, vegna þess að siðferðið er hverju samfélagi heilagt, því það gefur lífinu djúpa merkingu. 

Stofnað er félag utan um siðferðið, sem verður síðan að trúarbrögðum, einfaldlega vegna þess að það nenna ekki allir að pæla í svona hlutum, kynslóð eftir kynslóð, og einhver verður því að fá það verkefni, og einhvern veginn gleymist sumum okkar að þetta raunverulega fyrirbæri sem siðferðið er, hefur verið persónugert yfir í "Guð", og athyglin beinist stöðugt meira að fyrirbærinu Guði en siðferðinu, rétt eins og stundum gleymist að Mikki Mús er ekki alvöru mús eða hugsandi vera.

Þegar þessir menningarhópar rekast svo á aðra menningarhópa, gegnum ferðalög, fólksflutninga, og á síðari tímum betri fjarskipti, kemur skýrt og greinilega í ljós að fólk er víða ósammála um hvað “Guð” merkir, og sumir berjast fyrir eigin túlkun á hugtakinu, jafnvel af heift og ofbeldi sem er í andstöðu við upprunalega merkingu þess. En okkur manneskjunum er tamt að berjast fyrir því sem við teljum okkar.

Við búum í svolítið merkilegum heimi í dag, þar sem samskiptatæknin, og kannski sérstaklega Facebook, er að brúa bilið milli gjörólíkra menningarhópa gegnum Internetið, sem verður til þess að sum okkar byrjum að hugsa hlutina í aðeins stærra samhengi, förum út fyrir okkar eigin þægindaramma, sjáum að hugsanlega hafa margar af skoðunum okkar, sem við trúum í dag, verið byggðar á röngum forsendum.

Sum okkar hrista kannski hausinn og finnst þetta ekki skipta máli og segja að ef við höfum skoðun, þá höfum við hana bara, og að hún er okkar. En þannig er það ekki. Þeir sem skipta aldrei um skoðun dæma sjálfa sig út úr mannsandanum. Þeir hætta að skipta máli fyrir umræðuna. Kannski skipta þeir máli hér og nú, í lokuðum hópi, en skoðanir þeirra eru fastar í núinu og fortíðinni, en munu ekki ná inn í framtíðina.

Breytir Internetið því hvernig við upplifum okkar eigið siðferði? Og ef svo er, sjáum við fram á að ný persónugerving verði til úr þessu nýja siðferði? Munum við skapa nýjan Guð, sem er kannski ennþá víðsýnni en þeir sem hafa verið skapaðir eða uppgötvaðir áður, eða kannski þröngsýnni og þrjóskaðri? Eða áttum við okkur á að Guð er ekkert endilega viðeigandi fyrirbæri lengur, þar sem við vitum sífellt meira um hversu lítið við vitum um heiminn, sjálf okkur og mannlegt siðferði?

Hvaða máli skiptir siðferðið?

“Hið siðferðilega sem slíkt er algjört, og sem hið algjöra á það við um alla, sem þýðir frá öðru sjónarhorni að það á alltaf við. Það hvílir algjörlega á sjálfu sér, hefur ekkert fyrir utan sig sem er tilgangur þess, en er sjálft tilgangur fyrir allt utan þess sjálfs, og þegar hið siðferðilega hefur drukkið þetta allt í sig, fer það ekki lengra.” - Sören Kierkegaard

 

Þannig byrjar Kierkegaard pælinguna sem hann kallar “Problema I” í bókinni “Ótta og skjálfta”, en þar skoðar hann eðli þess atburðar í Biblíunni þegar Abraham var skipað af Guði að fórna syni sínum, til að sanna ást sína á Guði, sem býr til ákveðna þversögn, þar sem Guð á að standa fyrir allt hið góða í heiminum, en verkið sem Abraham átti að gera var í sjálfu sér illt.

 

Hvernig er hægt að framkvæma eitthvað illt en samt halda áfram að vera þátttakandi í hinu góða? Er það mögulegt?

 

Kierkegaard bendir á að þó hið siðferðilega sé algilt fyrirbæri, þá hefur það ekkert gildi nema farið sé eftir því, og þannig er það manneskjan sem er undanfari siðferðisins, en ekki öfugt. Mig grunar að Sören hafi rétt fyrir sér hérna, og í stað þess að fylgja eftir hans pælingum, langar mig að skoða þetta út frá eigin sjónarhorni, í dag. 

 

 

Manneskjan lifir í takmarkaðan tíma, en siðferðið jafn lengi og mannkynið. Svo framarlega sem það eru tvær manneskjur til staðar í heiminum, þurfa þær að lifa eftir ákveðnum reglum, og munu hafa siðferðisvitund til að byggja þessar reglur.

 

Það er ekkert mál fyrir okkur að byggja skýjaborgir siðferðilegra viðmiða, en þegar ekki er farið eftir þeim, þá breytist siðferðið í eitthvað fjarstæðukennt, sérstaklega fyrir þá sem fara ekki eftir því, en fyrir hina sem fylgja því eftir í lífi og verki, er enginn sannleikur mikilvægari. Slíkar manneskjur, sem framkvæma í anda siðferðis, hneykslast auðveldlega þegar aðrar manneskjur brjóta í bága við það, og hafa sterka tilfinningu um að slíkar framkvæmdir séu rangar, óháð því hvort þær fylgi lögum eða ekki.

 

Sú manneskja sem hagar sér í samræmi við siðferðið, er sú sem hefur velt fyrir sér hvað siðferði er, komist að ákveðnum niðurstöðum, er tilbúin að velta þeim frekar fyrir sér og jafnvel skipta um skoðun sé það skynsamlegt, og framkvæmir í samræmi við þessar niðurstöður.

 

Hinar manneskjurnar sem haga sér ekki í samræmi við siðferðið, hafa hugsanlega aldrei velt fyrir sér hvað það er og þess í stað viðtekið kreddur umhugsunarlaust, hafa ákveðið að skipta aldrei um skoðun, þrjóskast við til eilífðarnóns sama hvað hver tautar, og framkvæma í samræmi við eigin skoðun, hvort sem það er byggt á trú, lagabókstafi eða einhverju öðru, sem ekki er siðferðið sjálft.

 

Vandinn er að siðferðið sem slíkt, þó að það sé algjört og algilt, getur verið ósýnilegt þeim sem láta sér það ekki varða. Og sama hvað reynt er að sannfæra viðkomandi, þá skiptir það viðkomandi engu máli. Sjálfsagt er þetta ein af þeim fjölmörgu ástæðum sem valda tilvist trúarbragða og betrunarstofnanna. Við höfum sterka þörf til að samfélagið fylgi siðferðinu, og einhver verður að verja það.

 

En það er sama þó að siðferði í einu ríki hrynji, að við völdum taki fólk sem hefur mest áhuga á eigin hag eða annarlegum hugmyndum um heimsyfirráð eða annað, þá stendur slíkt alltaf yfir í takmarkaðan tíma, og þegar þeim tíma er lokið, byrjar samfélagið aftur að byggja sig upp, og sífellt er siðferðið til staðar, eitthvað sem virðist innbyggt í okkur öll sem heild, sem leiðir okkur til að byggja betra samfélag úr rústunum.

 

Við getum gagnrýnt ráðamenn fyrir að taka ákvarðanir sem eru siðferðilega vafasamar, en samt eru það ákvarðanir sem þeir mega taka, og þessar ákvarðanir móta samfélagið um stund, til að fylgja viðmiðum sem hafa lítið með siðferði að gera. Við getum fyllst miklum viðbjóði þegar við sjáum einhvern taka rangar ákvarðanir til þess eins að hagnast á þeim sjálfur, en jafnframt fyllst aðdáunar þegar einhver tekur ákvörðun sem er siðferðileg og hagnast viðkomandi ekki neitt, eins og þegar Guðni forseti ákvað að gefa launahækkun sína til góðgerðamála.

 

Ef við veltum aðeins fyrir okkur þeim Abraham og Ísak, manninum sem var ætlað að fórna syni sínum til að fylgja vilja Guðs, sjáum við skýrt að ef hann hefði framkvæmt þetta verk, hefði Abraham verið skilgreindur í nútímaskilningi sem róttækur bókstafstrúarmaður, jafnvel hryðjuverkamaður. En hefði hann ekki framkvæmt þetta voðaverk, hefði hann ekki farið að vilja Guðs, sem skilgreiningu samkvæmt myndi aldrei vilja að faðir dræpi son sinn, og væri sjálfsagt hægt að dæma sem skynsama manneskju þess í stað. 

 

Eina rétta ákvörðunin fyrir Abraham var að hunsa hið ímyndaða yfirvald sem ætlaðist til að hann þóknaðist því, en virða siðferðið sem kemur í veg fyrir að við framkvæmum sjálf slík voðaverk.

Hverju eigum við að trúa og ekki trúa?

“Við getum verið blekkt með því að trúa hinu ósanna, en við getum vissulega einnig verið blekkt með því að trúa ekki hinu sanna.” - Sören Kierkegaard

 

Þegar lygarar geta sannfært okkur um að ábyrgur fréttaflutningur séu lygar einar, eingöngu vegna þess að þeim falla fréttirnar ekki að skapi, og komast upp með það, kviknar sá möguleiki að hinar myrku miðaldir geti endurtekið sig. 

Það var afsakanlegt á tímum þegar samskiptatæknin var takmörkuð, og trú á skilyrðislausan sannleika frá æðri máttaröflum eða valdhafa þótti eðlilegur hlutur, en í dag, þegar Internetið hefur tekið sér stöðu sem mannsandinn sjálfur, þar sem við getum fundið upplýsingar um hvað sem er með því einu að gúggla, og komist í samband við nánast hvern sem er, þá sjáum við skýrt og greinilega ennþá meiri þörf en nokkurn tíma áður fyrir skýrri og gagnrýnni hugsun, sem hjálpar okkur að átta okkur á hverju við eigum að trúa, hverju við eigum ekki trúa, og frestun á ákvörðun þegar við höfum ekki nóg rök eða forsendur til að trúa eða ekki trúa. 

Ég vil gefa mér að við ættum helst aðeins að trúa því sem er satt og rétt, sannleikanum. Og þá geri ég ráð fyrir að sannleikurinn sé eitthvað sem er alltaf samkvæmt sjálfu sér og í samræmi við upplifun okkar á veruleikanum.

Þetta vekur upp ákveðnar spurningar.

Er sannleikurinn eitthvað algjörlega háð hverjum einasta mannshug? Höndlum við öll sannleikann á okkar eigin hátt, er hann ólíkur fyrir okkur öll, eða er hann eitthvað ennþá stærra? Er sannleikurinn öll þau þekking sem mannsandinn hefur aflað frá örófi alda, til dagsins í dag? Og ef svo er, munu breytingar morgundagsins hafa áhrif á hver sannleikurinn verður þá? Er það sem við vitum ekki um framtíðina hluti af sannleikanum í dag?

Við höfum heyrt að sannleikurinn sé afstæður, og við höfum líka heyrt að sannleikurinn sé algjör. Hvort ætli sé málið? 

Ef sannleikurinn er afstæður, þýðir það að þessar síbreytilegur verur sem við erum, sem lifum í þessu síbreytilega lífi, fáum varla höndlað hann, heldur rétt trúað hinu og þessu, og vonandi því sem er rétt, og vonandi ekki trúað því sem er rangt. Og upplýsingarnar og upplifunin breytist dag frá degi, ár frá ári, öld frá öld. 

Hins vegar ef sannleikurinn er algjör, þá er hann óbreytanlegur. Af einhverjum völdum höfum við tilhneigingu til að vera svolítið trúgjörn á slíkt fyrirbæri. Þegar við trúum á algjöran sannleik, þá þurfum við fólk sem túlkar hann fyrir okkur, matreiðir okkur útgáfu sem okkur finnst passa, og skapar okkur heim þar sem allt er í röð og reglu.

Sannleikurinn er sjálfsagt einhvers staðar þarna á milli, algjörs skipulags og síbreytilegs kaós, og umfang hans meira en það sem við þekkjum í dag, hann er líka það sem við þekkjum ekki, og það gerir höndlun hans svolítið krefjandi, sérstaklega þegar svo fáar manneskjur virðast hafa raunverulegan áhuga, og tilbúnar að velta honum fyrir sér af dýpt. 

En þá kemur þörf fyrir traust, fólk getur ekki endalaust verið að pæla í hlutunum, einhverjum þarf að treysta, og með tíma verður þetta traust að trú, og síðan að trúarbrögðum. Það virðist hluti af okkur að treysta aðeins fáum til að leiða hjörðina, sama þó að þessir fáu hafi ekkert endilega réttu svörin, né réttu spurningarnar, þeir sem þykjast vita betur. Þeim virðist oftast takast að sannfæra hjörðina og öðlast fádæma vinsældir, ná kjöri, að minnsta kosti þar til að í ljós kemur að þeir hafa bara verið að blekkja, jafnvel blekkt sjálfa sig, og þá er það orðið of seint.

Hvernig getur þú gert heiminn betri?

Ég hef verið að velta fyrir mér hvernig ég get bætt heiminn. Nú erum við ekki að tala um að bjarga heiminum frá einhverri ógurlegri ógn, heldur eru þetta einungis fletir sem mér sýnist að gætu bætt heiminn, ef sérhver manneskja reynir að bæta þetta hjá sjálfum sér.

 

1. Traust

Hugsaðu þér heim þar sem þér er treystandi og þú getur treyst öðrum til að vera réttlátir, sanngjarnir og heiðarlegir, heim þar sem ekki enginn, heldur bara þú, svíkur aldrei loforð og fyrirheit.

 

2. Heiðarleiki

Hugsaðu þér heim þar sem þú gerir alltaf það sem þú trúir að sé rétt. Í verslun er þér gefið vitlaust til baka. Þú átt að fá 500 krónur, en færð 5000 krónur, og þú leiðréttir mistökin.

 

3. Gagnrýnin hugsun

Hugsaðu þér heim þar sem þér finnst allt í lagi að efast um sannleiksgildi staðhæfinga, ekki vegna vantrausts, heldur að hugsanlega vantar einhverjar upplýsingar eða samhengi sem getur skýrt hugmyndir á nýjan og ferskan hátt. Hugsaðu þér heim þar sem hægt að efast um gildi trúarbragða og siðvenja, og jafnvel um gildi þess að efast um slíkt yfir höfuð. 

 

4. Hlustun

Hugsaðu þér heim þar sem þú hlustar á annað fólk, virkilega hlustar, setur þig í þeirra spor og reynir að sjá veruleikann út frá þeirra sjónarhorni. Og í þessari hlustun þarf að sjálfsögðu einnig að hlusta á eigin hugsanir sem melta allar þær upplýsingar sem hlustað hefur verið á. 

 

5. Hreinskilni

Hugsaðu þér heim þar sem þú getur ekki logið, verður að segja satt, ekki vegna þess að annars yrði þér refsað, heldur vegna þess að það er rétt og samviska þín þyldi ekki annað. Það væri áhugavert að vita hvort leynd eða hreinskilni sé meira virði til langs tíma litið.

 

6. Hjálpsemi

Hugsaðu þér heim þar sem þú hjálpar öðru fólki sem lendir í vanda. Til dæmis á fjölskylda ekki pening fyrir leigu eða mat, og þú leggur þig fram við að hjálpa fjölskyldunni, ekki með því að gefa þeim pening, heldur með því að sýna þeim leið til farsældar, og hjálpa til að leggja grunninn að samfélagi þar sem annað kemur ekki til greina.

 

7. Sanngirni

Hugsaðu þér heim þar sem þú getur ekki annað en verið sanngjörn manneskja, að í stað þess að gefa alltaf þeim sama tækifæri til að ná góðum árangri, þá gefur öðrum þetta sama tækifæri, sé það á þínu valdi að veita slík tækifæri.

 

8. Réttlæti

Hugsaðu þér heim þar sem þú gerir alltaf það sem þú trúir að sé rétt, þó að afleiðingarnar geti verið sárar, og þessi trú er að sjálfsögðu ekki óbifanleg, þar sem gagnrýnin hugsun hjálpar þér að átta þig á hvað er rétt og hvað er rangt. 

 

9. Von

Hugsaðu þér heim þar sem þú getur stöðugt haldið í þá von að heimurinn fari batnandi, sérstaklega á stundum þar sem erfitt er finna slíka von.

 

10. Kærleikur

Hugsaðu þér heim þar sem þú finnur í hjarta þínu kærleika til alls sem er til, og skilur að hver einasta manneskja, hvert einasta dýr, hver einasta planta, hver einasti hlutur og hvert einasta fyrirbæri hafa einhvern tilgang sem við hugsanlega skiljum ekki í augnablikinu, og munum ekkert endilega nokkurn tíma skilja.

 

Þetta gerist ekki að sjálfu sér, heldur byrjar allt hjá þér og mér, og öllum hinum.

Hátíð ljóss og friðar enn og aftur

Kominn er tími til að fagna sigri ljóssins yfir myrkrinu enn á ný. Hverju sem þú trúir eða ekki trúir, þá er von um bjartari tíma framundan. Sumum líkar að yfirfæra þessa von á lífið sjálft. Ég lái þeim ekki.

Gleðileg jól og njótið þess að vera til, vitandi að dagarnir eru farnir að lengjast á ný.

Ömurlegasta veitingahús... í heimi?

 

Í gær fórum við út að borða. Þetta var í gömlu húsi. Það var ákveðinn sjarmi yfir því. Brakaði í tröppunum upp á aðra hæð og það virkaði svolítið þröngt. Áður hafði verið þarna nokkuð slakt veitingahús, en okkur var tjáð að búið var að skipta út öllu gamla starfsfólkinu og endurnýja það algjörlega.

Kvöldið byrjaði vel. Að borðinu komu fjórir þjónar. Hægt var að velja einn af þessum fjórum til að þjónusta út kvöldið. Við völdum þjón sem við kölluðum okkar á milli Herra Ísland. Hann rétti okkur matseðil, sem hafði aðeins fjóra aðalrétti og fjöldann allan af aukaréttum.

Þetta leit vel út. Það var meira að segja kertaljós á borðinu sem gerði andrúmsloftið verulega heillandi. Þegar kom að því að panta var þjónninn okkar upptekinn við annað borð, þannig að við óskuðum eftir annarri manneskju til að þjóna okkur á meðan.

Það var á þessu augnabliki sem martröðin byrjaði.

Þjónustustúlka, afar myndarleg, kom brosandi að borði okkar og sagði okkur að við hefðum þegar valið þjón fyrir kvöldið, að hann væri því miður upptekinn í augnablikinu en við fengjum þjónustu þegar kæmi að okkur. Stúlkan fór að barnum þar sem hún fór að spjalla við hina þjónana tvo sem höfðu ekkert að gera heldur.

Herra Ísland var aðeins of vinsæll, því hann þjónustaði þrjú borð áður en hann kom aftur til okkar. Við vorum að sjálfsögðu himinlifandi þegar hann loks kom til okkar. Við pöntuðum bæði aðalrétt með víni hússins. Þjónninn tók brosandi við pöntuninni og hvarf inn í eldhús. Hann birtist aftur og var enn valinn sem þjónn nýrra gesta. Hinum þremur var ennþá hafnað af hverjum einasta gesti. Það þótti mér merkilegt.

Nú leið og beið. Við spiluðum smá "Angry Birds Star Wars II" á meðan við biðum, en loks kom maturinn, eftir eina og hálfa klukkustund. Steikin mín var brennd. Hún var bókstaflega svört. Steik hennar var það hrá að þegar hún var snert með gafli lak blóð á diskinn. Vínið var lítið skárra. Við reiknuðum með rauðvíni sem hentaði matnum, en þess í stað fengum við furðulegasta hvítvín sem um getur. Það var þykkt sem lýsi og hafði svipað bragð.

Ég reyndi að ná athygli, rétti upp hönd, en Herra Ísland var upptekinn við önnur borð. Hinir þjónarnir hunsuðu okkur algjörlega. 

Eftir hálftíma bið var langlundargeði mínu nóg boðið. Ég stóð upp frá borðinu og fór með diskinn að eldhúsdyrunum. En þá fyrst brá Herra Ísland við og stoppaði mig. Hann brosti vingjarnlega, var virkilega ljúfur í fasi, og spurði hvort eitthvað væri að.

Ég sagði honum hvað var að, og hann tók kurteisilega bæði diskana og glösin, og sagðist koma aftur að vörmu spori, og bað mig að fá mér sæti.

Ég settist.

Korteri síðar kom maður að borði okkar og sagðist hafa fengið kvörtun frá okkur. Hann sagðist stjórna veitingastaðnum. Við játtum þessu, og vorum orðin frekar pirruð, og lýstum atburðarrásinni. Hann virtist hlusta á okkur, en þegar við höfðum lokið máli okkar lagði hann reikninginn á borðið, þar sem við vorum rukkuð um matinn sem við höfðum ekki borðað, vínið sem við höfðum ekki drukkað, og sérstakt þjónustugjald.

Ég sagðist ekki ætla að borga þetta.

"Þá er ég hræddur um að við þurfum að fá lögregluna á staðinn," sagði maðurinn. Ég harðneitaði að borga og var orðinn það hávær að það heyrðist örugglega næstum í mér við næsta borð, og ég sagði mjög ákveðinn að við myndum ekki borga krónu og værum farin.

Við stóðum upp frá borðinu, en þá smellti stjórinn fingrum og innan úr eldhúsinu kom þetta líka vöðvabúnt. Hægt væri að kalla hann Hulk. Hann lagði fingur á öxl mína og þrýsti mér þannig aftur í sætið. Á sama tíma gaf stjórinn þjónustufólkinu merki.

Fáeinum mínútum síðar sáum við blá ljós blikka í glugganum og inn gekk par af lögreglumönnum. Þau komu að borði okkar og spurðu hvort að eitthvað væri að.

Við útskýrðum mál okkar, og lögregluþjónarnir virtust hlusta. Eftir útskýringarnar spurðu þau Herra Ísland hvort við færum með rétt mál, og hann játaði því. Þá kom höggið sem sló við öllu öðru. Lögregluþjónarnir sögðu okkur að borga, þar sem við höfðum valið rétt af matseðlinum, fengið hann á borðið en síðan hafnað honum. Það væri algjörlega á okkar ábyrgð og veitingastaðurinn í fullum rétti. Við höfðum kosið. Það að rétturinn var ekki nákvæmlega eins og lýst var á matseðlinum var ekki okkar mál, heldur einkamál veitingastaðarins.

Ég vildi að sjálfsögðu ekki sýna lögreglunni mótþróa og greiddi með kreditkorti mínu. Konan mín var ekki sátt og horfði á mig með slíkum vandlætingarsvip að ég stórskammaðist mín þegar ég skrifaði undir reikninginn.

Ég ákvað að skrifa um þessa reynslu þegar heim var komið og láta vita hvað þessi veitingastaður heiti svo að fólk gæti forðast hann.

Þessi veitingastaður heitir "Íslensk stjórnmál" og því miður nokkuð ljóst að þessi stutta saga hefur varla mikil áhrif, enda aðeins enn eitt bloggið þar sem kvartað er yfir ástandi sem "við" kusum yfir okkur. Líklegt er að veitingastaðurinn verði áfram opinn að minnsta kosti þrjú ár til viðbótar, og líklega töluvert lengur, því ekki er ég einn um mitt langlundargeð.

Þar að auki er ég svolítið gleyminn.

 

Mynd: Alþingishúsið um jól, frá vefsíðunni "Yule in Iceland".