Hugleiðing um rökvillur

Að þekkja rökvillur er ein af undirstöðum gagnrýnnar hugsunar. Þær spretta stöðugt fram í samræðum og sérstaklega í pólitískum umræðum. Þær eru hannaðar til að sannfæra aðra um ágæti hugmynda, án þess að hugmyndin sé nauðsynlega ágæt. Þær eru blekkingar, sjónhverfingar tungumálsins, og gríðarlega áhrifaríkar. Í huga fræðimanns er notkun rökvillu sambærileg við þjófnað, þær eru röng leið til að hugsa og hegða sér. Samt er erfitt að komast hjá því að nota þær, og eitt af því sem er svo erfitt við fræði og vísindi er að það má ekki stytta sér leið, það þarf allt að vera rétt, og hið ranga smám saman veitt út úr umræðunni.

Af þessum sökum finnst mörgum fræðimál frekar leiðinlegt og langdregið, enda ljúga fræðimenn ekki, nema kannski lélegir fræðimenn, sem eru þá í raun ekki fræðimenn.

Það eru til gríðarlega langir listar um rökvillur, en það eru nokkrar sem vert er að benda á sem eru algengar í umræðunni. Hér eru örfá dæmi um rökvillur:

"Farið í manninn" (argumentum ad hominem) - í knattspyrnu er þetta kallað að fara í manninn frekar en boltann, sem þykir hættulegt á vellinum, og er alveg jafn rangt í umræðu. Þetta lýsir sér yfirleitt þannig að opinber manneskja lýsir yfir skoðun eða áliti, og þá eru viðbrögðin þannig að annað hvort sé skoðunin rétt eða röng vegna þess hvernig manneskjan kemur fram eða hvað hún hefur gert eða sagt áður. Réttast væri að meta málið út frá staðreyndum og reyna að átta sig á með skynsamlegum rökum hvað er satt og rétt, og mynda sér þannig skoðun. En það getur þótt auðvelt að dæma hratt út frá því hver talar eða hvernig er talað, og þannig er hægt að mynda sér ekki aðeins eina slaka skoðun, heldur mýgrút af þeim, sérstaklega ef sama aðferð er notuð margoft. 

"Strámaðurinn" - þetta er mjög algengt í umræðunni, að dregin er upp einfölduð mynd af einhverju máli og síðan rætt út frá einföldu myndinni, í stað þess að draga upp sanna og rétta mynd. Til dæmis þegar rætt er um hægri eða vinstri fólk, þá er verið að ofureinfalda fyrir hvað manneskjan stendur, eins og það séu ekki blæbrigði milli þess hvaða skoðanir og skilning fólk hefur óháð stjórnmálaskoðunum eða jafnvel trúarbrögðum?

"Að gefa sér niðurstöðuna fyrirfram" - þetta er líka mjög algengt, og reyndar sýnist mér hún vera forsenda stjórnmálamenningar víða um heim. Fólk flokkar sér í ólíka hópa þar sem ákveðnar tilhneigingar til skoðana tengir það saman. Síðan reynir þetta fólk að vera samkvæmt sjálfu sér, eins og það að vera samkvæmur sjálfum sér með fyrirfram ákveðna skoðun sé mikilvægara en að líta fyrst og fremst á staðreyndir og rök hvers máls fyrir sig.

"Hál brekka" - það er algengt að þegar forsenda í umræðu er röng, en umræðan heldur áfram og gerir ráð fyrir að hún sé sönn og rétt, þá munu afleiddar niðurstöður líka vera rangar. Þannig verður ekki aðeins ein afstaða röng, heldur fjöldi þeirra sem byggir á upphaflegu afstöðunni. Þetta er eitt af því sem gerir það svo erfitt að skýra eigin hug, að hreinsa eigin hug af villum og rangtrú, það er svo margt rangt sem hefur síast inn frá barnsaldri, og ef aldrei er tekið til í hugarskotinu, stækka ranghugmyndirnar endalaust og ekkert fær þær bætt nema dauðinn og nýjar kynslóðir fólks sem hugsar betur.

Veltu þessu aðeins fyrir þér. Hefur einhver reynt að sannfæra þig frekar en að leiðbeina þér? Hefur þú reynt að sannfæra um hluti sem þú veist ekki, en heldur og hefur sterka skoðun um að séu réttir, frekar en að kafa dýpra í málin og velta þeim fyrir þér með rökum? Hefur þú stytt þér leið og viðtekið skoðanir með því að velja það sem þér líkar frekar en að velja það sem þú veist að er rétt?

Ég velti þessu oft fyrir mér, og samt tek ég eftir að inn í hugmyndaheim minn læðast ranghugmyndir sem ég þarf svo að uppræta, stundum stytti ég mér leið frekar en að grafast fyrir um hvað er satt og rétt. En hins vegar er ég meðvitaður um þennan veikleika, og held reyndar að þetta sé veikleiki í okkur flestum, ef ekki öllum, mannlegt fyrirbæri, og það að vita um þennan veikleika og vinna í honum, skiptir máli þegar maður myndar sér afstöðu um hvaða mál sem er.

 

Smelltu hér til að finna frekari upplýsingar um rökvillur á Wikipedia

 

Hugleiðing um muninn á fréttum og fölskum fréttum

Fréttir eru frásagnir af staðreyndum sem hafa gerst og hafa ákveðið mikilvægi, sem þýðir að oft þarf að setja fréttirnar í samhengi við aðra hluti sem eru að gerast.

Falskar fréttir eru frásagnir af skoðunum sem fólk hefur, og látið er eins og þessar skoðanir séu staðreyndir. Það að setja þessar skoðanir í samhengi við aðra hluti sem eru að gerast er líkast til litað af þessum skoðunum, og verður að samsæriskenningum frekar en frétt.

Þegar fréttamenn segja til dæmis frá stjórnmálamanni sem lýgur, þá er það frétt, þar sem slíkt er atlaga að sannleikanum, en sannleikurinn er bundinn, ekki aðeins fréttamennsku heilögum böndum, heldur samfélagssáttmálanum öllum. Án sannleikans veit fjöldinn ekki hvað er upp eða niður, á erfiðara með að átta sig á hvað er satt og hvað ósatt, sem getur skapað óvissu og sundrung. 

En hvað er sannleikurinn? Reynum að svara því.

Sannleikurinn er sambandið milli allra staðreynda sem eiga sér stað í heiminum og hvernig við hugsum um heiminn. Engin ein manneskja getur vitað af öllu sem hefur gerst, þannig að við þurfum að átta okkur á lögmálum sem hafa áhrif á það sem gerist. Til dæmis er mikilvægt fyrir okkur að skilja þyngdaraflið til að átta okkur á hvernig áhrif slys hafa á einstaka líf. Eins er mikilvægt fyrir okkur að skilja samfélagssáttmálann til að átta okkur á hvernig ósannindi þeirra sem hafa völdin hafa áhrif á líf þeirra sem lifa eftir sáttmálanum.

Við hugsum á ólíkan hátt. Öll hugsum við, en misdjúpt og misvel. Því dýpra sem við förum og því betur sem við þekkjum reglur rökhugsunar, og öll þau brögð og brellur sem virka til að rugla fólk í rýminu, því betra. Það er munur á fólki sem notar þessa þekkingu til að veita sannleikanum vegferð og þeim sem nota þessa þekkingu til að blekkja. Það er mikilvægt að skilja þennan greinarmun, og átta þig á hver reynir að blekkja þig og hver reynir að leiða sannleikann í ljós, því einum geturðu treyst en hinum ekki.

Ég ber gríðarlega virðingu fyrir stétt fréttafólks, sem vinnur að því hörðum höndum, nótt sem nýtan dag, að deila með okkur staðreyndum sem skipta máli fyrir okkur, afhjúpun blekkinga, útskýringu að samhengi, og vangaveltum um mögulegar afleiðingar. Þetta fólk heldur sannleikanum lifandi, rétt eins og læknar styðja að almennu heilbrigði. 

Svo eru það hinir sem flytja samsæriskenningar. Það er mikilvægt að hugsa djúpt og gagnrýnið, og skilja hverjir það eru sem flytja samsæriskenningar, sem hafa enga dýpri sönnunarbirgði en að einhver trúi kenningunni. 

Til dæmis er það samsæriskenning að CNN, BBC, Washington Post, New York Times og RÚV séu falsfréttastofur, enda vinna þær að því að finna sannleikanum farveg. Hins vegar gerist það stundum að fréttamenn gera mistök, og þá er mikilvægt fyrir viðtakendur að nýta virka gagnrýna hugsun. CNN hefur verið ásakað fyrir að vera falsfréttastofa fyrir það að benda á orð sem valdamenn hafa sagt, skoða þau í samhengi og velta fyrir sér hvað þau þýða fyrir framhaldið. Svo framarlega sem að stutt er við góða rökhugsun, og það viðmið að finna sannleikanum farveg, er slíkt ekki fölsk frétt. Hins vegar að kalla slíkar fréttar falskar fréttir, eru skoðanir, en ekki fréttir, og þá skoðanir sem tengjast hagsmunum og takmörkuðu samhengi frekar en víðara samhengi.

Sannar fréttir eru óþægilegar þeim sem reyna að fela hlutina, og reyna að spinna sögur sem henta eigin hagsmunum, því að sannleikurinn spillir lygafléttum. Það fer gríðarleg orka og peningur í að spinna sögur, semja pólitísk leikrit, til að fela sannleikann, skapa óvini og sundrung, til þess að viðhalda eigin hagsmunum og völdum. Því miður virkar þetta og hefur hræðileg áhrif á líf einstaklinga sem lifa í samfélögum þar sem slík spilling nær rótfestu.

Þessi spurning um muninn á fréttum og fölskum fréttum er gríðarlega mikilvæg, og hún er áberandi. Ef þú veifar henni í burtu og veitir henni ekki athygli, munu skoðanir þínar til framtíðar litast jafnt af sannindum sem ósannindum, en fyrir þá sem hugsa djúpt og gagnrýnið er markmiðið að hafa skoðanir sem eru einungis byggðar á því sem satt reynist, en útrýma hinu úr eigin hugarheimi, eða að minnsta kosti flokka það sem hyllingar, ímyndun eða sögur, frekar en eitthvað sem skynsamlegt er að lifa eftir.

 

Mynd: Twitter Calvin & Hobbes

Hugleiðing um auðmýkt og stolt

Ég hef verið að velta fyrir mér leiðtogum. Suma met ég sem slæma og aðra sem góða. Þeir slæmu held ég að séu fullir stolts, en hinir góðu fullir af auðmýkt. Ég tengi stolt við fáfræði og skort á mannúð, en auðmýkt við visku og mannúð.

Ef þú gætir valið um hvernig þú bregst við öllum aðstæðum í þínu lífi, og þú hefur sannarlega þetta val, hvort gæfi þér farsælla líf, að bregðast við og framkvæma með auðmýkt eða stolti? Hvort væri líklegra til að veita þér hamingju?

Hugsaðu þér tvo kennara. Annar er stoltur, hinn er auðmjúkur. Sá stolti flytur fyrirlestra af miklum móð og útvarpar eigin hugarheimi, sá auðmjúki hlustar á nemendur sína og reynir að skilja veröld þeirra. Sá stolti veit hlutina með fullvissu, en sá auðmjúki leyfir sér að efast. Fullvissan er þó aðeins trú, jafnvel blindgata, og efasemdin upphafið að leit, jafnvel leiðangri.

Hugsum okkur mann sem nær glæsilegum árangri, á hvaða sviði sem er, í viðskiptum, listum, íþróttum, frægð, hverju sem er. Það er ekkert auðveldara en fyrir hann en að fyllast stolti, þykjast fyrir sjálfum sér og heiminum að hann sé betri en allir aðrir, og segjum að hann komi þannig fram, eins og hann sé sá besti og allir aðrir verri. Sumir munu dýrka og dásama þennan merka mann, aðrir munu sjá í gegnum hann og andvarpa með vorkunn. Að sjá sjálfan sig í hyllingum er ósönn mynd sem fyrr eða síðar mun valda vonbrigðum.

Segjum að þessi einstaklingur átti sig á að hann hafi ekki sýnt viðeigandi auðmýkt, að hann hafi verið í skýjunum, og ákveði að jarðtengja sig, og jafnvel gera lítið úr eigin afrekum, en því meira úr árangri þeirra sem eru í kringum hann. Þegar honum er hælt, bendir hann á að aðrir hafi nú afrekað meira, eða jafnvel að þetta sé bara tímabundinn sigur, að innan aldar verði hann hugsanlega ekkert annað en mold, aska, gufa eða andardráttur, og spyr jafnvel hvort raunverulegur munur sé á honum í dag og því fyrirbæri sem verði eftir af honum eftir hundrað eða þúsund ár.

Hvernig áhrif ætli stoltið eða auðmýktin hafi á heimsmynd, hugarheim og líf manneskjunnar, og hvernig áhrif hefðu þessi viðmót á fólkið í kring?

Gullkorn frá Ómari Ragnarssyni - fyrir 12 árum

Er að fara yfir gamlar bloggfærslur.

Ég hef síðan ég man eftir mér haft gaman af Ómari Ragnarssyni, hlustaði á plöturnar hans sem krakki, hitti hann stundum og spjallaði við á skákmótum þar sem hann fylgdist með (efast um að hann muni eftir því - kæmi mér á óvart), og hef fylgst með sjónvarpsævintýrum hans, og dáðst að ljóðum og söngtextum hans. Síðast þegar ég sá hann var það á Ellý í Borgarleikhúsinu þar sem Ragnar Bjarnason tók lagið í lokin og heiðraði vin sinn Ómar með fallegum orðum, sjálfur sat ég ásamt kærustunni aftarlega í salnum.

Það var fyrir um 12 árum að ég skrifaði kvikmyndarýni um Bond myndina "Quantum of Solace", og hafði einhvern veginn misst af virkilega góðri athugasemd frá Ómari, algjöru gullkorni. Svona hljómar það:

 

Ég hef ekki séð þessa nýjustu Bond-mynd og skal því ekki dæma um hana. Ég vil hins vegar benda á eitt atriði í sagnalist sem er það að ákveðin atriði megi ekki vanta í þáttaröðum eða sagnaröðum.

Það er runnið öllum í merg og bein frá barnæsku og felst í bón barnsins: "Segðu mér söguna aftur."

Dæmi um þetta er hið sígilda atriði úr Colombo-þáttunum þar sem hann fer út og krimminn andar léttara, en kemur síðan aftur og ergir hann og æsir.

Í sjónvarpsþáttum Jackie Gleason hér í gamla daga var alltaf eitt atriði þar sem ein týpan á við hann orðræðu sem endaði alltaf með því sama, að Gleason missti þolinmæðina eftir að hafa þurft að hlusta of lengi á bullið og hrópaði æstur: "All-right !!! "

Í myndunum um bleika pardusinn voru föst atriði sem ekki máttu missa sín.

Maður beið alltaf eftir þessum augnablikum og hafði alltaf jafn gaman af.

Það er að mínu viti mjög misráðið að fella slíka klassík út úr þáttaröðum. Setning Björgvins Halldórssonar, - "bolurinn vill helst sjá og heyra það sem hann þekkir" hefur nefnilega mikið til síns máls.

Þótt örfá klassísk augnablik fái að halda sér í Bond-mynd gefast nóg tækifæri í bíómynd af fullri lengd til að koma með nýjungar.

Ómar Ragnarsson, 9.11.2008 kl. 14:36

 

Ég er þakklátur fyrir alla þá bloggvini sem ég eignaðist á árunum sem ég skrifaði reglulega á Moggabloggið, en hef eins og flestir aðrir sogast inn á Facebook þar sem ég skrifa reyndar mest á ensku þar sem vinir mínir eru alls staðar að og ég bý erlendis. Held mig langi til að byrja aftur að feta mig áfram á blog.is - fæ mikið út úr því.

Langar að senda Ómari kærar þakkir fyrir þessa athugasemd. Það er margt af henni að læra, og ég er sammála, að þessi endurteknu augnablik eru gríðarlega mikilvæg, kannski kjarni í sögum sem geta gleymst vegna kröfu um frumleika eða kannski skort á viskunni sem felst í orðum Ómars.  

Og þessi setning Björgvins Halldórs er tær snilld: "Bolurinn vill helst sjá og heyra það sem hann þekkir"

Takk Ómar, þú ert gersemi!

Hvernig hugsar þú?

Ég hef verið að lesa mér til gagns og gamans "How we Think" eftir John Dewey. Hann veltir fyrir sér ólíkum hugsunarháttum, áður en hann fer að velta fyrir sér hvernig þessir ólíku hugsunarhættir hafa áhrif á hvernig við lifum lífi okkar, ákvarðar hvað við gerum og hvernig við höfum áhrif á heiminn og annað fólk, útfrá því hvernig við hugsum.

Hægt er að skilja þessa hugsunarhætti sem fjögur lög. Efsta lagið er yfirborðskenndast, en fjórða lagið ristir dýpst og líklegast til að ná taki á kjarna málsins.

Ímyndum okkur fjórar manneskjur. Þær fæðast inn í ákveðna fjölskyldu og samfélag, og eru menntaðar til að passa fullkomlega í kerfið, því að þannig er það bara.

 

1. Flæði

Hugsun er ekkert annað en það sem birtist manni af einhverri ástæðu, það sem manni dettur í hug, það sem streymir gegnum hugann. Þessi hugsunarháttur hefur enga meðvitað stjórnun, er frekar tilviljanakenndur og fer úr einu í annað. Manneskja sem lifir lífinu eftir þessum hætti er svolítið eins og fiskur. Leitar eftir eftir æti, skjóli og kynlífi, og fátt annað skiptir máli. Hlutirnir reddast af sjálfu sér. 

Segjum að einhver sem hugsar svona kafi aldrei dýpra í hugsun, og er spurð spurningarinnar: hugsar þú?

Svar hennar er, 'já, að sjálfsögðu'.

 

2. Tengingar

Hugsun er ekkert annað en þegar eitt tengist einhverju öðru. Til dæmis hlustum við á sögu og spyrjum hvort hún hafi átt sér stað í veruleikanum. Svarið skiptir litlu máli í sjálfu sér. Manneskja sem hugsar í tengingum veltir mikið fyrir sér hvernig manneskjur tengjast saman, skyldleikum og samböndum. Þessi manneskja gæti hugsanlega staldrað við í þessum hugsunarhætti og aldrei farið dýpra. Kannski yrði slík manneskja góður miðill eða almannatengill. 

Segjum að einhver sem hugsar svona kafi aldrei dýpra í hugsun, og er spurð spurningarinnar: hugsar þú?

Svar hennar er, 'já, að sjálfsögðu'.

 

3. Samþykki eða höfnun

Hugsun er að samþykkja eða hafna skoðunum og trú, óháð hvernig þessi fyrirbæri síast inn í hugann. Til dæmis er manneskja sem fæðist inn í trúaða fjölskyldu líkleg til að trúa líka, því að hugsunarhátturinn sem felst í að meðtaka trúna er hluti af því sem er ásættanlegt í viðkomandi umhverfi. Það sama gildir um ólík trúarbrögð eða trúleysi. Það eru alls konar hlutir sem við ómeðvitað samþykkjum eða höfnum, og tökum aldrei til í huga okkar til að komast að hvaða hugmyndir okkar eru sannarlega sannar eða ósannar. Hefð og þrjóska geta verið ríkjandi í þessum hugsunarhætti.

Trúarbrögð og stjórnmálaskoðanir byggja á þessum hugsunarhætti, þar sem flestir virðast enda á þessu stigi án þess að nauðsynlega vilja kafa dýpra. Þess vegna eru stjórnmálaflokkar yfirleitt reistir á viðteknum skoðunum, og ætlast er til að allir í flokknum styðji þessar skoðanir og vinni að því að gera þær að veruleika í samfélaginu. Mig grunar að það sé rökvilla í forsendum stjórnmálaflokka, að gefa sér niðurstöðuna fyrirfram, en það er önnur saga. 

Segjum að einhver sem hugsar svona kafi aldrei dýpra í hugsun, og er spurð spurningarinnar: hugsar þú?

Svar hennar er, 'já, að sjálfsögðu'.

 

4. Gagnrýnin hugsun

Þetta er dýpsta stigið, sem innifelur að sjálfsögðu öll þau fyrri, en í stað þess að leyfa hugsunum aðeins að fljóta að feigðarósi, er þeim stýrt af færum skipstjóra. Í stað þess að tengja saman hluti á tilviljunarkenndan hátt, er reynt að finna út hvernig þessar tengingar virka og hafa áhrif á stóru myndina, og hvort þessar tengingar skipti í stóra samhenginu einhverju máli. Í stað þess að trúa blint vegna þess að við höfum alist þannig upp, spyrjum við af hverju við trúum því sem við trúum, við spyrjum okkur af hverju við höfum þá skoðun sem við höfum. Þetta er ekki einfalt ferli, þetta krefst umhugsunar, þetta krefst þess að maður læri um regluverk hugsunarinnar: rökhugsun, að maður átti sig á gildrunum, rökvillunum, að maður skilji hvernig þversagnir hjálpa okkur til að kafa dýpra, að við skiljum að þegar við áttum okkur ekki á hlutunum, er tækifæri til að læra.

Segjum að einhver sem hugsar svona er spurð spurningarinnar: hugsar þú?

Svar hennar er, 'það fer eftir hvað þú meinar með hugsun'.

 

Og nú spyr ég þig lesandi góður: hvernig hugsar þú?

 

Mynd: Homer Simpson eftir Matt Groening