Heimspeki í morgunmat: að byrja hvern dag með krefjandi spurningu

Ég hef unnið við heimspekikennslu, ekki bara á Íslandi, heldur víða um heim, þá mest með unglingum. Nú er staðan þannig að ég starfa ekki mikið við heimspeki lengur, en eins og alltaf er hún mér hugleikin.

Hvern einasta morgun les ég texta úr einhverju heimspekiriti, velti honum fyrir mér og bý til spurningu úr honum, eitthvað sem mig langar sjálfum að velta fyrir mér og reyna að svara. Eftir að hafa skrifað um eina blaðsíðu um spurninguna, leyfi ég ChatGPT að skoða textann sem ég skrifað og búa til mynd út frá honum.

Síðan birti ég spurninguna og myndina á Facebook og Instagram, og pælingarnar á minni eigin heimasíðu. Mig langar með tíð og tíma að gefa út eitthvað af þessum pælingum, en hef ekki ennþá mótað með mér hvernig best væri að bera þær fram, né veit ég hvort nægilegur áhugi væri á þeim til að réttlæta bókaútgáfu.

En þetta er það sem ég geri þessa dagana, birti spurningu á Facebook. Í störfum mínum þar sem ég vinn við ýmis viðfangsefni fullorðinsfræðslu, verkefnastjórnun, hæfnigreiningu, námskrárgerð og kennslu við framhaldsskóla og háskóla, þá beiti ég stöðugt heimspekinni í verkum mínum, því ég hef gætt þess að vera dygðug manneskja sem stöðugt leitar sér þjálfunar í visku, hugrekki, réttlæti og skapgerð. 

Fyrir utan það velti ég fyrir mér öllum þeim mögulegu dyggðum sem til eru, og eftir að hafa velt þeim fyrir mér, reyni ég að framkvæma þær í daglegri hegðun minni. Og sjáðu til, það hefur gert mig að manneskju sem mér líkar að vera. Ég er sáttur við sjálfan mig og alla þá sem ég umgengst í daglegu lífi, því ég pirra mig ekki á hvernig aðrir haga sér, heldur velti meira fyrir mér mínum eigin viðbrögðum, þar sem ég hef enga stjórn á hegðun annarra, en fullkomna stjórn á minni eigin hegðun, og því sem ég vel að gera, hugsa eða vinna við.

Út frá þessu þá má sjá að ég er daglega að ýta undir minn eigin áhuga á heimspeki, og hendi svo bæði spurningum mínum og pælingum út í kosmóið, sem verður hugsanlega til þess að kveikja áhuga hjá öðrum. Ég held áhuga mínum lifandi með að kasta einum viðarbút í glóðirnar hvern einasta morgun, sem síðan brennur gegnum daginn, og ef slíkur neisti nær að kveikja eld í öðrum hug, þá er það sigur fyrir heimspekina.

 

Af hverju trúum við stundum blekkingum frekar en því sanna?

Sönnun byggir á staðfestum og rekjanlegum upplýsingum og sannanir er hægt að endurtaka hvar og hvenær sem er, svo framarlega sem þær eru framkvæmdar á kerfisbundinn hátt og með gagnrýnni hugsun að leiðarljósi. Sannanir sýna hvort að ákveðin fullyrðing sé sönn út frá sönnum forsendum og röklegt gildri niðurstöðu.

Þær manneskjur sem þekkja ekki þessi ferli geta á auðveldlegan máta látið glepjast. Það sem villir oftast sýn eru tilfinningar, trú eða órökréttar ákvarðanir. Þess vegna er afar mikilvægt fyrir hverja einustu manneskju að hafa gott skynbragð á gagnrýnni hugsun, þar sem þess er krafist að rætt er út frá áreiðanlegum upplýsingum og gildum rökum. Það sem flækir málið er að oft eru tilfinningar, trú og órökréttar ákvarðanir afar sannfærandi, og þegar maður telur þær sannar, flækjast þær inn í heimsmynd manns og villa sýn á sannleikanum. 

Nú vil ég minnast á nokkra hluti sem geta ruglað mann í kollinum, eins og einn vinur minn var vanur að segja. 

Tilviljanir: segjum að tvær manneskjur rekist á hvora aðra á skemmtistað og verða hrifnar af hvorri annarri, sýna hvoru öðru mikinn áhuga og byrja síðan í sambandi, giftast, eignast börn og verða gömul saman. Það má segja að þetta sé eitthvað sem átti að gerast, að einhver örlög hafi átt sér stað. Samt sem áður má vel vera að þetta hafi verið hrein tilviljun og líf þeirra hefðu getað verið alveg jafn góð og áhrifarík með annarri manneskju, eða jafnvel án einhvers annars. 

Dæmi: Einhver gæti fengið símtal frá nánum vin eftir að hafa hugsað til hans, og trúir því að þessar hugsanir hafi haft áhrif á veruleikann. Fólk tengir saman atburði vegna þess að ekkert er mannlegra en að leita eftir skýringum og merkingu í mynstrum og tengingum, jafnvel þegar slíkt er ekki til staðar. Á sambærilegan hátt hafa mynstur verið sköpuð af mönnum þegar stjörnumerki hafa verið búin til. Það er dæmi um þegar ímyndunin verður veruleikanum sterkari.

Sögur: Íslendingar virðast sérstaklega hrifnir af frásagnarlistinni, og um þessar mundir sérstaklega af glæpasögum, þar sem fleiri eru drepnir á blaðsíðum einnar bókar heldur en í marga áratugi á landinu. Þarna er oft mikil fjarlægð á milli veruleika og skáldskapar, en samt getur hinn ímyndaði veruleiki skáldsögunnar virst það raunverulegur að fólk fer að trúa því að hann eigi sér stoð í veruleikanum, sem reyndar getur orðið til þess að breyta veruleikanum sjálfum í eitthvað sem líkist hinum ímyndaða heimi skáldsögunnar. Stundum velti ég því fyrir mér hvort fólk trúi á veruleika sem sést í kvikmyndum, sjónvarpsþáttum og slíkum skáldsögum, umfram þann veruleika sem við lifum í, og hvort slík trú, ef hún breiðist mikið út, geti haft áhrif á hvernig veruleikinn þróast.

Dæmi: Þegar fólk baktalar aðra eru sumir gjarnir á að trúa slíkum sögum þó að ekkert sé satt í þeim. Það er nóg að þær virki sennilegar og byggi á tilfinningu sem einhver hefur, en þessi tilfinning getur verið tengd einhverju allt öðru en þeirri manneskju sem talað er um. 

Fordómar: Við höldum að veruleikinn sé á einhvern ákveðinn hátt vegna þess hvernig við felldum dóm, til dæmis um kynþátt, kyn, trúarbrögð eða hegðun sem okkur líkaði illa við hjá einhverjum einstaklingi úr hópi fólks sem okkur líkar ekki við. Þessir fordómar styrkjast ef eitthvað gerist sem staðfestir að fordómurinn sé réttur, en slík staðfesting er engan veginn sönnun, heldur þvert á móti, eitthvað sem vinnur gegn því að við sjáum sannleikann í málinu og afhjúpum fordómana fyrir það sem þeir eru, villur og mistök.

Dæmi: Unglingar í dag er ómögulegir, aldrei var ég svona á mínum unglingsárum. Þarna er verið að dæma heilan hóp, sjálfsagt út frá einhverju dæmi og upplifun manneskju, og þegar hún deilir slíkri upplifun fær hún sjálfsagt undirtektir frá einhverjum hóp, en ekki frá öðrum. Það fer líklega eftir því hversu skynsöm þessi manneskja er, hvort hún hlusti aðeins á staðfestinguna eða gagnrýnina.

Hefðir: Sumir réttlæta að hlutir séu gerðir á ákveðinn hátt út frá þeirri staðreynd að þeir hafa alltaf verið gerðir á ákveðinn hátt og hafa alveg virkað nógu vel. Ferlinu má helst ekki breyta, og þá alls ekki til þess eins að breyta. Það er alltaf hægt að taka til einhver rök sem vinna gegn þróun og rannsóknum, slíkt tekur of mikinn tíma, kostar of mikið eða getur haft slæm áhrif á gæði. Til að einhver þróun geti átt sér stað, þarf hins vegar að leggja á sig tíma, kostnað og gera hlutina á ólíkan hátt til að hægt sé að bæta þá. Þessi tilfinning um að hlutirnir eigi að vera á ákveðinn hátt því þannig hafi þeir alltaf verið, getur verið afar sterk og sannfærandi, en hún er engin sönnun fyrir því að þannig þurfi hlutirnir endilega að vera.  

Dæmi: Á alltaf að hlusta á yfirvaldið, það er þingmanninn, prestinn eða kennarann, og leyfa viðkomandi að tala stanslaust án þess að tækifæri gefast til að velta hlutunum fyrir sér? Sumir segja kannski já, því þannig hefur það yfirleitt verið og þannig verður það áfram, en aðrir segja nei, því enginn, sama hvaða stöðu hann gegnir, veit allt um nokkurn skapaðan hlut. 

Tilfinningar og áróður: Mér verður hugsað til einræðisherra og popúlista í pólitík þegar kemur að tilfinningum. Slíkar manneskjur reyna stöðugt að höfða til tilfinninga fólks frekar en til skynsamlegrar hugsunar, því það er svo miklu auðveldara að reita fólk til reiði, hneyksla það, vekja hjá því vorkunn, og þannig stjórna því heldur en þegar skynsemin og staðreyndir ráða ríkjum. Hver kannast ekki við fólk sem er stjórnsamt, ætlast til að aðrir fylgi eftir löngunum þeirra, frekar en að ræða málin? Þetta er oft kallað frekja, og í mínum augum er frekar löstur en dyggð, það er bæði að haga sér með frekju að leiðarljósi, gera bara það sem mann langar, og leiða aðra með sér þá leið, á móti því að finna leið sem er áhugaverðari og jafnvel betri fyrir alla þá sem eru í hópnum. Glæpagengi, klíkur, sumir stjórnmálaflokkar og einræðisríki stjórnast af slíkri frekju, því frekjan sjálf getur verið nóg til að virkja fólk í að trúa leiðtoganum. En þessar tilfinningar hafa ekkert með það sem er satt eða raunverulegt að gera, þetta eru bara tilfinningar sem notaðar eru til að stjórna, og markmiðið gæti verið eitthvað eins asnalegt og að gera leiðtogann ríkan á meðan hinir leitast stöðugt eftir brauðmolum frá honum. Það að einhver sé áhrifaríkur leiðtogi, með mikinn sannfæringakraft og sterkar tilfinningar, þýðir alls ekki að hann hafi rétt fyrir sér, og það er fljótt að koma í ljós, því svona manneskjur ljúga til að sannfæra, og ein lygi ætti að vera nóg til að fólk treysti honum ekki; en það treystir honum samt, því það hefur keypt lygina án þess að beita gagnrýnni hugsun.

Dæmi: Nasistar úthrópuðu og niðurlögðu gyðinga og þá sem þeim þóknaðist ekki með lygum og áróðri sem byggði á tilfinningu, í áróðrinum var fólki líkt við meindýr og þegar lesendur sáu þetta, samþykktu þau áróðurinn og tóku þannig þátt í hreyfingunni, eða samþykktu hana ekki, og urðu þá samstundis að nákvæmlega þessum meindýrum sem áróðurinn beindist gegn.

Það er afar auðvelt að læra um hvað er satt og ósatt, og hvernig hægt er að vinna með þetta, og það er jafn auðvelt að átta sig á hvernig ósannindin leiða okkur í rangar áttir á meðan hið sanna hjálpar okkur að byggja upp góða leið. En eins og allt sem gott er, krefst það einhverjar vinnu og aga, eitthvað sem borgar sig margfalt, en því miður eru margir sem hunsa það að leggja á sig þessa vinnu og haga sér í samræmi við það sem er gott, og þannig verður til óreiða sem getur valdið því að heilar kynslóðir missi sjónar á því sem er satt, og glepjast frekar í átt að því sem virkar sannfærandi.

 

Meðan bærinn okkar brennur

Nú er eldgos komið inn í Grindavík og hús farin að brenna.

Við konan mín fórum í pottinn okkar í gær. Það væri kannski ekki í frásagnir færandi nema að potturinn er í Grindavík og hugsanlega var þetta í síðasta skipti sem hægt er að nota hann, enda rafmagn, hiti og heitt vatn í uppnámi og líklegt að flestar pípulagnir verði fljótar að skemmast, sérstaklega ef það frystir mikið aftur og ástandið muni lengi standa yfir; nema náttúrulega ef húsið verði farið undir hraun og jafnvel allur bærinn brunninn. 

Við höfum í rúmlega tvo mánuði, frá rýmingu 10. nóvember, verið á hálfgerðum vergangi ásamt flestum öðrum Grindvíkingum. Sumir hafa búið á mörgum heimilum og sumir neyðst til að flytja aftur í bæinn þar sem ekkert húsnæði hefur verið laust. Við erum meðal þeirra heppnu, fengum húsnæði gegnum fjölskyldu og vini. En ekki eru allir jafn heppnir. 

Mikið hefur verið rætt um æðruleysi Grindvíkinga. Það hefur verið misjafnlega mikið eins og gengur og gerist, og kannski finnst fólki það mikið því fólk heldur áfram að lifa lífinu og heldur höfði þó að gangan sé löng, óvís og mikil.

Síðustu ár hef ég lesið mikið af heimspeki Epíktetar, og skrifað út frá henni spurningu hvern einasta dag í rúm tvö ár og svarað þeim sjálfur, og nýlega tekið að birta þessar spurningar á Facebook síðu mína og fengið góð viðbrögð frá fjölskyldu, vinum og kunningjum. Þessi dagbókarskrif hafa haft einhver áhrif út á við, en ennþá meiri áhrif inn á við. Ég finn hvernig innri styrkur hefur aukist, hvernig skýrleiki hugsunar, óháð aðstæðum, helst skarpur, og er ánægður með hversu mikla einbeitingu ég hef þrátt fyrir allt.

Tilgangurinn með slíkri heimspeki er að móta aðstæður fyrir  lífshamingju sama hvað gengur á í lífinu. Og eitt af því sem hún kennir fólki er að rækta með sér æðruleysi, og þá með því að vinna í sjálfu sér, átta sig á hvað því þykir mest virði í heiminum, og þá með sérstaka nánd á það sem við ráðum yfir sjálf, frekar en ytri hlutum. Því við getum stjórnað því hvort við verðum vitur, hugrökk, réttlát og skapgóð; aðeins ef við ræktum þessar dyggðir. 

Þó að fólk upplifi Grindvíkinga sem hugrakkt fólk sem tekur hlutunum af æðruleysi, þá er það samt aðeins upplifun. Fólkið í Grindavík er eins og alls staðar, við erum allskonar. Okkur langar að kíkja í heitan pott eða upp í sófa eftir vinnudag, okkur langar að sitja í góðum stól með góða bók, okkur finnst skemmtilegt að hittast og borða saman.  Okkur finnst gott að geta gengið út í búð og spjallað við kunningja, okkur finnst leiðinlegt að rífast yfir hversu illa gengur með ruslahirðu, en okkur finnst það samt betra en að bíða í óvissu.

Þegar jarðskjálftar og eldgos ryðjast inn í líf okkar, þá er aðeins eitt hægt að gera, að ná stjórn á sjálfum sér og stjórna því sem maður hefur vald yfir, og það er ekki mikið meira en manns eigið val. 

Við höfum heyrt frá yfirvöldum að þau ætli að grípa okkur. Þau hugsa greinilega um okkur, en það væri gott að fá fljótlega hugmyndir um hvað við getum gert til lengri tíma. Eigum við að tapa öllum okkar eignum ef við veljum að búa utanbæjar? Eða eru yfirvöld tilbúin að leggja til hugmyndaríkar og góðar ráðstafanir sem tryggja það að fólk þurfi ekki að byrja aftur á byrjunarreit í lífinu, og halda áfram þar sem frá var horfið, þó það verði á nýjum stað?

Æðruleysi Grindvíkings er vissulega mikið og aðdáunarvert, og þannig er það líka með flesta Íslendinga. Við vitum að við komumst aldrei af á þessu skeri ef við hjálpuðumst ekki af í gegnum erfiðleika, ef við leggjumst ekki öll á árarnar, ef við stöndum ekki saman. Því við erum öll á þessu landi til að hjálpast að með einum eða öðrum hætti, að komast í gegnum lífið, kannski ekki áfallalaust, en með úrræði sem við getum öll sætt okkur við.

 

Ekki er allt gull sem glóir, en samt veljum við það

Þegar við stöndum frammi fyrir ákvörðunum, hvort sem það er við að velja fulltrúa í kosningum, kaupa vöru, eða jafnvel velja bíl og íbúð, reynum við oftast að taka skynsamlegar og góðar ákvarðanir. 

Hins vegar blasir við okkur flókið vandamál. Þó við getum greint í hjarta okkar og huga hvað er skynsamlegt og gott, hvernig getum við í raun fundið og valið það sem uppfyllir þessa skilgreiningu í hinum flókna veruleika? Hvernig getum við tekið réttar ákvarðanir?

Kosningasagan, ekki bara á Íslandi heldur um alla veröld, hefur sýnt okkur hve erfitt þetta val getur verið. Oftast endum við á að kjósa í valdastóla einstaklinga sem blekkja og ljúga til að ná fram sínum markmiðum, hagsmunum og hugsjónum. Á auglýsingamarkaði sjáum við svipað mynstur; vörur eru kynntar sem þær bestu, en reynast oft á tíðum vera gagnslaust drasl, og enda sem ódýrar skilavörur eða í endurvinnslu.

Við val á utanaðkomandi hlutum eða fólki erum við líkleg til að gera mistök. Við getum haldið að eitthvað sé skynsamlegt og gott, en síðan kemur í ljós að það var ekki raunin. Þó auðvelt sé að skila vöru sem ekki stenst væntingar, er ferlið við að breyta stjórnvöldum eða leiðtogum miklu flóknara og tímafrekara.

Val okkar stjórnast ekki einungis af skynsemi- og góðvild okkar, heldur einnig af löngunum, fordómum, hégóma, eiginhagsmunum, vináttu, tryggð, hefðum og skammtímasýn. Þessir þættir keppast um athygli okkar, meðan við reynum að velja það sem er raunverulega gott og skynsamlegt. Þetta gerir valið flókið og krefjandi getur reynst að átta sig á hvað við viljum í raun og veru.

Ég hef áttað mig á hversu erfitt getur verið að velja eitthvað utanaðkomandi og vita að það sé gott og skynsamlegt. Til þess þarf ég að ígrunda vel og vandlega hvort valið sé í samræmi við mín eigin gildi. Að velta fyrir sér eigin gildum og hvað telst vera gott og skynsamlegt krefst mikillar vinnu, og þrátt fyrir það er engin trygging fyrir því að lokaniðurstaðan sé sú rétta.

Það er því freistandi að velja það sem glitrar og heillar, þó það beri ekki með sér þann langvarandi hita og styrk sem hið góða og skynsama gerir.

 

Ofurkraftar okkar

Sjálfsþekking er meira en bara íhugun. Hún er ferðalag inn í kjarna þess sem við erum. Hún felur í sér að skilja eigin persónuleika, tilfinningar, hugsanir, styrkleika, veikleika, gildi og skoðanir.

Ferðalagið hefst þegar við íhugum eigin reynslu og hugsanir, hlustum á viðbrögð annarra við okkar vangaveltum, að skrifum niður hugsanir okkar og þorum að stíga út fyrir þægindarammann. Þetta felur ekki aðeins í sér að þekkja þann einstakling sem við erum í dag, heldur einnig að virða fyrir okkur þá manneskju sem við getum orðið.

Í gegnum sjálfsþekkingu lærum við að skynja og skilja heiminn á dýpri hátt. Við áttum okkur á eigin fordómum og þrá, sem hjálpar okkur að sjá heiminn ekki einungis út frá eigin sjónarhorni, heldur sem flókið og fjölbreytt fyrirbæri.

Í raun er sjálfsþekking nokkurs konar ofurkraftur. Hún gerir þann sem þekkir sjálfan sig mun sterkari en þann sem þekkir sig ekki. Svolítið eins og frasi Erasmus frá Rotterdam um “að hinn eineygði er konungur í landi hinna blindu.”

Baumaster og Vohs (2011) orðuðu þetta ágætlega: “Sjálfsþekking er eins og að hafa ofurkraft - hún leyfir okkur að sjá sjálf okkur með hlutlægari hætti og skilja hvatningar okkar, tilfinningar og hegðun með ferskum hætti og meira innsæi.”

Þegar við þekkjum okkur sjálf betur, öðlumst við dýpri skilning á reynsluheimi annarra. Við skiljum að hver manneskja getur haft svipaða dýpt og við sjálf. Þetta hjálpar okkur að skilja hvernig aðrir hugsa og lifa, og af hverju fólk velur ólíkar leiðir í lífinu.

Með því að þekkja eigin styrkleika og veikleika, og okkar eigin gildi, verður auðveldara fyrir okkur að taka upplýstar og góðar ákvarðanir. Þetta leiðir til farsældar, þar sem við byggjum á því sem við metum mest. Þekking á eigin styrkleikum og veikleikum skapar seiglu, sem gerir okkur kleift að takast á við þær áskoranir sem við mætum.

Þegar við þekkjum okkur sjálf betur, opnum við huga okkar og lærum að meta fegurðina í heiminum umhverfis okkur, þar sem hún verður aðeins sýnileg fyrir þá sem hafa nógu þroskað viðhorf til að sjá hana.

Tilvitnanir: 

Baumeister, RF, & Vohs, KD. (2011). The psychology of self-awareness. New York, NY: Guilford Press.

Erasmus frá Rotterdam. (1514). Adagia. Leiden, Holland: Aldus Manutius.

 

Hvernig veljum við hvort við verðum góðar eða slæmar manneskjur?

Við heyrum stundum í fréttum um spillt og gráðugt fólk, glæpamenn og lygara, einræðisherra og fjöldamorðingja, eins og það sé sjálfsagður hlutur að mikil spilling og slæmir hlutir séu á gangi í samfélaginu. Það sé bara hluti af því að vera til.

Það er frekar auðvelt að verða slæm manneskja, en það gerist þegar maður ákveður að gera hluti nánast í hugsunarleysi og án tillits til viðmiða sem hjálpa manni að finna góða leið í lífinu. En hvernig finnum við hina leiðina, hvernig verðum við góðar manneskjur, sem þá gerir samfélagið þá væntanlega að betra samfélagi. Þegar þú leitar ekki visku, þá sinnir þú ekki visku og finnst allt í lagi að gera heimskulega hluti.

“Að breyta rétt er hinn ósýnilegi hlekkur milli sálar einstaklingsins og sálar borgarinnar.” - Platón (Ríkið, Bók IV)

Stundum er talað um að aðstæður skapi einstaklinga og samfélag, en það er svolítið villandi fullyrðing. Það er hugarfarið sem skapar einstaklinga og samfélag. Einstaklingar með gott hugarfar skapa gott samfélag, og einstaklingar með slæmt hugarfar skapa slæmt samfélag. En einstaklingar eru misjafnir og því eru samfélögin svolítið misjöfn líka. 

En gott hugarfar er forsenda þess að við breytum rétt, en gott hugarfar er tengt einstaklingi sem leitar visku, hugrekkis, réttlætis og skapgerðar. Takið eftir að það þarf ekki að finna til að öðlast gott hugarfar, aðeins að leita, en þó leita af einlægni.

Sá sem leitar visku reynir að gera það sem krefst visku, sá sem leitar hugrekkis reynir að gera það sem krefst hugrekkis, sá sem leitar réttlætis reynir að gera það sem krefst réttlætis og sá sem leitar skapgerðar reynir að gera það sem krefst skapgerðar.

Sá sem leitar visku gerir vel með því að lesa, læra og spyrja spurninga um heiminn og tilveruna, íhugar svörin og leitar ólíkra sjónarmiða.

Sá sem leitar hugrekkis ver eigin sjónarmið, þó það geti verið erfitt, setur ef það er nauðsynlegt eigið líf í hættu til að bjarga öðrum, deilir sögu eða pælingum með öðrum þrátt fyrir ótta við gagnrýni.

Sá sem leitar réttlætis miðar við lög og sanngirni, veltir fyrir sér sönnunargögnum í leit að sannleika hvers máls, og kemur fram við alla aðra af sanngirni.

Sá sem leitar skapgerðar gætir sín á heilbrigðu mataræði, æfingum og svefni, reynir að forðast því að fresta hlutum, og umfram allt reynir að hafa stjórn á eigin tilfinningum og úthella reiði sinni ekki yfir aðra þegar það reynist freistandi.

Við getum ákveðið hvort við verðum góðar eða slæmar manneskjur út frá því hvernig við ákveðum að haga okkur, og ef við stöldrum við og hugsum okkur aðeins um, getum við vanist á að gera þá hluti sem gera okkur að betri manneskju, sérstaklega ef við einbeitum okkur að dyggðum eins og visku, hugrekki, réttæti og skapgerð.

 

Af hverju fylgir því mikill máttur að geta kosið?

Nú rignir frambjóðendum til forseta af himnum ofan, nokkuð sem sumum finnst fyndið, öðrum kjánalegt, einhverjum þreytandi, en með einum eða öðrum hætti er þetta ekkert annað en stórfenglegt. Að venjulegt fólk geti boðið sig fram í forsetaembættið í okkar litla landi, verið frjáls til að gera það, svo framarlega sem það er orðið 35 ára gamalt, og svo staðið frammi fyrir allri þjóðinni og opinberað visku sína og ástæður fyrir að vera forseti þjóðarinnar. Síðan fær þjóðin að velja þann einstakling sem hún telur bestan. Hvað er flottara en það?

Lýðræðið snýst um að allir geti kosið, og að hverju einasta atkvæði fylgi ákveðið vald, að atkvæðið telji með ákveðnum flokki eða manneskju, eða að allt sem við gerum hafi einhverja merkingu og stefnu. Allt annað stjórnarfar en lýðræðið tekur þetta sjálfsagða vald af fólki. 

En hvað er það við þetta vald sem gerir það svona öflugt? Í lýðræðisríki er valdið til að velja ekki bara einhver verknaður; það er grunnurinn að því hvernig samfélagið okkar er byggt upp. Þegar við kjósum erum við ekki aðeins að velja stjórnendur, heldur einnig að segja skoðun okkar á því hvernig við viljum að samfélagið þróist. Hvert atkvæði er eins og smátt málverk sem saman myndar stóra mynd af framtíðinni.

Þetta vald til að velja í lýðræðissamfélagi táknar  frelsi. Frelsi til að tjá skoðanir okkar, frelsi til að móta framtíðina, frelsi til að vera virkir þátttakendur í samfélaginu. Í löndum þar sem lýðræði er ekki til staðar, eru þetta frelsi og val af takmörkuðu upplagi eða jafnvel ekki til. Þegar harðstjóri nær völdum eru allir þegnar sviptir frelsinu samstundis.

Valdið til að kjósa gefur okkur tækifæri til að taka ábyrgð á eigin lífi og samfélagi. Það minnir okkur á að við höfum rödd og að sú rödd getur haft áhrif. Þetta er ekki aðeins vald, heldur einnig ábyrgð; ábyrgð til að vera upplýstir, virkir borgarar sem ekki hugsa einungis um eigin hag, heldur um velferð samfélagsins sem heild.

Í lýðræði er kjósendur ekki bara að velja stjórnendur og stefnur, heldur endurspegla og móta gildi og drauma samfélagsins. Þannig er mátturinn til að kjósa ekki bara grundvallaratriði í lýðræðinu, heldur einnig lykillinn að því hvernig við skilgreinum okkur sjálf og hvert við stefnum sem samfélag.