Leiða sannanir til þekkingar?

Í færslunni "Er einhver þekking svo áreiðanleg að engin skynsöm manneskja gæti efast um hana?" var hversu flókið mál það er að tala um þekkingu út frá beinni reynslu, sem þýðir sjálfsagt að þekking er ekki eitthvað áþreifanlegt sem maður hefur skynjað beint. Þekking er þá eitthvað annað.

Í athugasemdum minntust lesendur á sannanir í tengslum við lotukerfið, stærðfræði og afstæðiskenningu Einsteins. 

Sannanir eru frekar flókið fyrirbæri og ólíkar eftir aðstæðum. Þegar stærðfræðingur sannar að 2+2 séu 4, er það ekki alveg á sama hátt og saksóknari gerir þegar hann sannar að dæma skuli ákveðna manneskju fyrir glæp. Í dæmi stærðfræðingsins þarf aðeins að gefa sér ákveðnar reglur, eða lögmál stærðfræðinnar, til að sanna dæmi. Síðan er það annað mál hvort að stærðfræðin sé bara lokað kerfi, eða sjálfstæður hluti af heiminum? Hvort ætli stærðfræðin sé hluti af mannlegri hugsun eða heiminum sjálfum? Ætli hún sé uppgötvun eða uppfinning? (Ég leyfi mér að spyrja villt og galið en svara ekkert endilega strax því mig langar til að halda mig við meginefnið).

Í dæmi sakamálsins þarf ýmislegt að passa saman til að dæmið gangi upp, en það er einmitt lykilmálið, sannanir virka í lokuðum kerfum. Lög og reglur eru lokað kerfi, og til að dæma fólk, þarf að fara eftir þessum lögum og reglum. Fyrst þarf að uppgötvast að glæpur hafi verið framinn, sem þarf sjálfsagt að skilgreina. Síðan þarf að finna mögulega sökudólga, og reyna að átta sig á heildarmynd málsins. Loks fær hugsanlega einhver manneskju stöðu grunaðs, og þá þarf saksóknarin að afla nógu mikilla gagna, í formi sönnunargagna, samskipta, skjala og vitna, sem sýna ekki aðeins að lög hafi verið brotin, heldur einnig að ákveðin manneskja hafi brotið þau, og reynir sjálfsagt að átta sig á ástæðunum fyrir því, til að geta sannfært dómara um að þessi rök séu rétt. Leiðin að sannleikanum í málinu er flókin, því sakborningur hefur einnig verjanda, sem miskunnarlaust reynir að finna gloppur í saksókninni, því að ein lítil mistök geta verið nóg til að vekja vafa um að sönnunin sé gild.

Það er í raun aðeins hægt að sanna ýmislegt eftir slíkum lokuðum kerfum, til dæmis í skákdæmum er hægt að sanna að annar aðilinn verði mát í þriðja leik, aðeins með því að finna réttu leikina.

Maður hlýtur á endanum að velta þessu yfir í veruleikann og spyrja hvaða kerfi það er sem við notum til að átta okkur á hvað er satt eða ekki. Því ferlið til að finna út úr því hvað er satt, hlýtur að vera tengt sönnunum. Er það ekki?

Það liggur beinast við að benda á tungumálið. En svo kemur fljótt í ljós sá galli að tungumálið er menningarlegt fyrirbæri og mörg hugtök skilin á alls konar hátt, og þar að auki er eitt tungumál kannski eitthvað allt annað fyrirbæri en annað tungumál. Hver ætlar að segja mér að eitt orð þýði það sama á öllum tungumálum, en beri aðeins ólík hljóð og stafi, til að tákna það nákvæmlega sama, án blæbrigða?

Þannig að tungumálið gengur ekki upp. Samt er það hugsanlega okkar öflugasta tæki. En hugsanlega er eitthvað meira sem býr að baki tungumálinu, þetta sem gerir okkur mögulegt að þýða orð úr einu tungumáli í annað, og öfugt. Þetta er svona eins og tungumál á bakvið tungumálin, en hvað væri það? 

Eru það hugtök sem þýða alltaf það sama, eru hugtök eins og hugmyndir, en orð birtingarmyndir þeirra? Ef svo er, og þetta ef er stórt, hvernig getum við tengt öll þessi hugtök saman og skilið hvert annað, eða að minnsta kosti sannað að eitthvað sem við höldum að sé satt, sé satt?

Slíkt kerfi er til, við köllum það rökfræði. Sumir hafa haldið því fram að rökfræði sé ákveðin gerð stærðfræði, og aðrir að stærðfræði sé ákveðin gerð rökfræði, og enn aðrir að þetta séu aðskilin fyrirbæri. Stærðfræðin reiknar út tölur, en rökfræðin reiknar út orð. Og það eru sannanir í rökfræði, og ákveðnar formúlur sem þarf að fylgja. Í rökfræðinni eru spennandi fræði um rökvillur sem hjálpa okkur að skilja hvenær einhver að plata okkur, og við lærum smám saman að flokka niður það sem er satt og greina það frá því sem er ósatt.

Og einhvern veginn reynum við manneskjurnar að tengja allar þessar hugmyndir, bæði það sanna og hið ósanna, saman í eina heildarmynd sem við köllum svo sannleikann, sem að sjálfsögðu er síbreytilegur út frá sjónarhorni manneskjunnar, sem hvern dag getur öðlast nýjar upplýsingar sem breyta á einhvern hátt skilning hennar á sannleikanum.

Það er freistandi að segja að sannleikurinn sé til staðar, óháð manneskjunni, að hlutir séu sannir eða ósannir, óháð okkur. En sú tilraun reynist merkingarlaus, því að fullyrðingar um hugtök eru nauðsynlegar til að ákvarða um hvað er satt eða ekki. 

Hugsanlega er til einhver sammannlegur hugtakaheimur sem við þurfum að komast í snertingu við til að komast í snertingu við sannleikann. Hugsanlega felst hann í fræðiritum, heimspekipælingum, fréttum dagsins, ljóðum, og öllu því sem ber fyrir vit okkar; og öll erum við sífellt að gera tilraun til að höndla þennan sannleika. 

Vandinn reynist samt sá, að þeir sem telja sig loks hafa höndlað sannleikann, það eru þeir sem hafa tapað tengslum við hann.