Ruglar umburðarlyndið dómgreind okkar?

Það sem nefnt er og útfært sem umburðarlyndi í dag, þjónar í mörgum áhrifamestu myndum sínum málstað kúgunnar. (Herbert Marcuse)

Undanfarið hef ég verið að fá aukna gagnrýni á greinar mínar. Sumir eru mér sammála í ýmsum málum og aðrir ekki, eins og gengur og gerist. Þegar ég velti fyrir mér helstu gagnrýni síðustu daga virðist hún helst beinast að umburðarlyndi mínu, og þykir það sumum einum of mikið, sérstaklega þegar það er gagnvart öðrum trúarbrögðum, erlendum áhrifum og dómi á manni sem tapaði höfundarréttarmáli.

Reyndar þyki ég hafa sýnt lítið umburðarlyndi gagnvart myndbandinu Fitna sem ég tel vera áróðurstól til þess eins hannað til að æsa múslima til reiði gagnvart þeim sem gerðu myndbandið og til að æsa þá sem ekki reiðast myndbandinu heldur viðbrögðum múslima við því.

 

Þessi gagnrýni var skemmtilega orðuð í gær af Maríu Kristjánsdóttur þar sem hún gerði athugasemd við grein mína um Hannes Hólmstein og málaferli hans:

"Umburðarlyndi hefur lengi vel verið stærsti kostur íslensku þjóðarinn en ruglar æði oft dómgreind hennar." María Kristjánsdóttir

Þetta finnst mér stórmerkileg fullyrðing og er ekki frá því að það sé heilmikið til í henni og velti fyrir mér hvort að hún sé sönn. Til þess að komast eitthvað nær sannleikanum ætla ég að velta fyrir annars vegar hvað umburðarlyndi er, og hins vegar hvað dómgreind er.

Hvað er umburðarlyndi?

Umburðarlyndi er hugarfar sem maður þarf stundum að beita þegar önnur manneskja eða hópur manneskja hefur aðrar skoðanir en maður sjálfur. Maður þarf að umbera ýmsar skoðanir sem maður er ekki sáttur við, frekar en að gera þær að eigin eða hafna þeim algjörlega.

Skortur á umburðarlyndi sést til dæmis þegar einn aðili er ekki tilbúinn að hlusta á skoðanir hins, þar sem sá fyrrnefndi er búinn að fullmóta eigin skoðanir og vill því ekki breyta henni sama hvað á gengur. Ef þessi skoðun stangast á við upplýsingar, þá eru það upplýsingarnar sem taldar eru vafasamar frekar en skoðunin sjálf.

Of mikið umburðarlyndi á sér stað þegar engin takmörk eru sett viðurkenndri hegðun eða mannasiðum. Þetta á við þegar einstaklingum eru engin takmörk sett, og þau fá að gera nákvæmlega það sem þau langar til án viðmiðana um almenna hegðun. Dæmi um of mikið umburðarlyndi er þegar fólki sem leggur aðra í einelti er veitt umburðarlyndi, þegar kynferðislegu áreiti er veitt umburðarlyndi eða þegar hvaða viðteknar reglur sem er, eru brotnar og fyrir vikið þarf fólk að þola ónæði eða óþægindi af. Maður ætti til dæmis ekki að sýna innbrotsþjófi heima hjá sér of mikið umburðarlyndi. 

Umburðarlyndisfasismi er hins vegar þegar enginn má vera annað en sammála því sem er pólitískt rétt. Fólk sem hrópar á annað fólk fyrir að gagnrýna hjónabönd samkynhneigða, gagnrýna of hraðan innflutnings erlends vinnuafls, og taka afstöðu gegn einhverju sem er viðkvæmt en jafnframt pólitísk rétt að sýna umburðarlyndi gagnvart. Fólk sem vill umbera rétt til fóstureyðinga getur verið kallað umburðarlyndisfasistar af þeim sem eru á þeirri skoðun að fóstureyðingar skuli banna. Oft eru þó þessi uppnefni ónákvæm og háð skoðunum þeim sem notar heitið.

Einhvers staðar mitt á milli skorts á umburðarlyndi og of mikils umburðarlyndis er hægt að finna heilbrigt umburðarlyndi, sem tekur eða tekur ekki afstöðu eftir að hafa skoðað forsendur málanna. 

 

Hvað er dómgreind? 

Dómgreind er hæfni til að skera úr um hvað er rétt og hvað er rangt, og meta alvarleika hins ranga athæfis.

Hvaða gildi hefur umburðarlyndi?

Umburðarlynd manneskja gefur öðrum tækifæri til að á þá verði hlustað af dýpt. Til að góð samræða geti farið fram þarf hinn aðilinn einnig að sýna umburðarlyndi. Ef annar aðilinn gerir það ekki, þá stoppar samræðan. Ef annar aðilinn sýnir of mikið umburðarlyndi, þá er viðkomandi líklega ekki að hlusta í raun og veru.

Ég trúi því í minni einfeldni að allir hafi þörf fyrir að þá sé hlustað, að minnsta kosti að einhverju leyti, og meti mikils þegar hlustað er af umburðarlyndi á þeirra dýpstu hugmyndir um hver þau málefni sem geta verið til umfjöllunar hverju sinni.

Hvaða gildi hefur góð dómgreind?

Góð dómgreind gerir einstaklingum fært að velja rétt eða vel þegar þörf er á. Góð dómgreind er gagnleg alla daga, og því virkari sem manneskjan er í starfi eða samskiptum við aðra, því mikilvægara er að dómgreindin sé í góðu lagi.

Getur umburðarlyndur einstaklingur verið með góða dómgreind?

Ég efast ekki um það, því að sá sem dæmir þarf að geta hlustað á ólík viðhorf hvort sem honum líkar þau eða ekki, sett sig í ólík spor og skorið úr um hvað er rétt og rangt. Ég held einmitt að umburðarlyndi sé lykillinn að góðri dómgreind, og líklega er góð dómgreind mjög mikilvæg til að greina úr hvenær umburðarlyndi er við hæfi og hvenær ekki.

 

Hvort er betra að vera umburðarlyndur hugsunarlaust eða með gagnrýnni hugsun?

Umburðarlyndi er gott ef það er viðhaft við réttar aðstæður, og maður getur aðeins komist að því hvaða aðstæður eru réttar fyrir umburðarlyndi með því að pæla í rökum hvers máls fyrir sig, og velta málinu fyrir sér útfrá eigin gildum. Slíkt mat verður að koma frá hverjum og einum.

Umburðarlyndi og dómgreind eru lykilhugtök þegar um sjálfstæða hugsun er að ræða. Það að ég vilji sýna Hannesi Hólmsteini umburðarlyndi segir sjálfsagt töluvert um mitt eigið gildismat.

Þegar manneskja viðurkennir að hafa brotið af sér, segir að hún hafi ekki áttað sig á af hverju brotið var brot, afsakar það og býðst til að bæta fyrir það af auðmýkt; þá vil ég frekar sýna viðkomandi umburðarlyndi en að dæma hann af hörku. Það er búið að dæma manninn. Ég þarf ekki að gera það líka.

 

Stórmerkileg umræða um Sesame Street, sem er þáttur sem ætlað er að hafa góð áhrif á börn og kenna þeim umburðarlyndi, en DVD diskarnir með þáttunum eru bannaðir börnum:

Athugasemdir

[Heiða B. Heiðars, 5.4.2008 kl. 18:27]

Góður pistill!

Sjálf hef ég nánast tekið U-beygju þegar kemur að viðhorfi mínu til múslima. Með því að skoða málin með opin augu í stað þess að láta eins og sjálfkjörinn talsmaður þeirra (kannski soldið ýkt...) þurfti ég að gjöra svo vel að éta ofan í mig nánast allar mínar skoðanir...sem ég hafði ekkert verið feimin við að láta í ljós.

Mér sýnist að það megi nánast kalla þetta meðvirkni...jafnvel bullandi meðvirkni
Nánast barnaleg viðhorf mín- og fullt af fólki sem töldust til skoðanasystkina minna má fyllilega líkja við meðvirkni... og það þykir mér slæmt

[Ómar Ingi, 5.4.2008 kl. 20:59]

Vantar ekki bara smá Hatur í þig kallinn

Sástu  LA HAINE  frábær mynd önnur góð er American History X , þessar fá fólk til að hugsa um þessa hluti sem þú virðist vera með á heilanum.

Það eru samt alltaf takmörk fyrir öllu , öfgar eru ekki góðar það er þessi gullni meðalvegur sem flesta vantar að finna í flestu sem við tökum okkur fyrir hendur.

In the End we are all Animals , and the man is the most brutal.

[Sigurður Hólm Gunnarsson (IP-tala skráð) 5.4.2008 kl. 22:05]

Skemmtilegar hugleiðingar hjá þér Hrannar eins og svo oft. Umbuðarlyndi er mikill kostur og ekki vil ég saka þig um að hafa of mikið af því.

 Það sem mér finnst stundum vanta hjá þér er afstaða. Það sem ég á við hér er að þú ræðir málin oft af mikilli heimspekilegri yfirvegun  en ég átta mig ekki alltaf á því hvað þér sjálfum finnst.  Skiluru hvað ég meina?

Þú þarft ekki alltaf að vera hlutlaus heimspekikennari! :) 

 Þetta á auðvitað ekki við allt sem þú skrifar, ég tek bara eftir þessu stundum.  

[Hrannar Baldursson, 5.4.2008 kl. 22:55]

Heiða: Það þarf mikla manneskju til að viðurkenna eigin yfirsýn og bæta sig. Áhugavert hvernig þú tengir saman fordóma og meðvirkni, eins og að illa mótaðar skoðanir séu sams konar sjúkdómur og alkóhólismi.

Ómar: Ég hef ekki enn séð La Haine, en vissulega sýnir American History X þessi mál sem ég er með á heilanum á snilldarlegan hátt. Alltof langt síðan ég sá þá mynd síðast.

Sigurður Hólm: Þetta er ekki í fyrsta sinn sem þú spyrð mig um mína aðstöðu í ólíkum málum. Þú gerðir það líka þegar þú varst nemandi minn í gamla daga. Ég skal fjalla um þetta mál í næsta pistli, því að skoðunarmyndun og tjáning er ekki jafn einfalt mál og það lítur út fyrir að vera.

[Georg P Sveinbjörnsson, 5.4.2008 kl. 23:06]

Prýðis pistill takk fyrir.

Stundum finnst mér það töluvert ofmetið að taka ávallt afstöðu með eða á móti hinu og þessu, stundum hefur maður ekki allar forsendur sem þarf til að taka upplýsta og vel ígrundaða afstöðu, þá er kannski stundum betra að bíða aðeins með það, sérstaklega þegar upplýsingar eru misvísandi og erfitt að henda reiður á hver hefur mest til síns máls. Afstöðuleysi getur oft verið besti kosturinn, sérstaklega þegar 2 meginskoðanir eru í gangi og manni hugnast hvorug.

[Viðar Freyr Guðmundsson, 6.4.2008 kl. 01:42]

Of mikið umburðarlyndi á sér stað þegar engin takmörk eru sett viðurkenndri hegðun eða mannasiðum.

Hver á annars að ákveða hvað telst viðurkennd hegðun eða mannasiðir?

Verður ekki bara hver að ákveða það fyrir sig?

Ef mér finnst einhver vera dónalegur, þá segi ég honum það, eða neita að tala við viðkomandi. Það þarf enga dómstóla eða yfirvald til að hafa milligöngu um það. 

Það sama gildir um títtnefnda heimildarmynd 'Fitna'. Ef okkur líkar ekki boðskapur myndarinnar, þá getum við bara sagt það sem okkur finnst um það, eða sleppt því að horfa. Það þarf enga dómstóla eða yfirvald til að hafa milligöngu um það. 

[Steingerður Steinarsdóttir, 6.4.2008 kl. 10:17]

Ég er alveg sammála þér Hrannar. Refsingar og refsigleði skilar engum árangri. Skilyrði þess að hægt sé að vinna sig frá afglöpum, mistökum eða broti er hins vegar það að viðkomandi átti sig á því sem hann hefur gert og sé tilbúinn að vinna að því að slíkt gerist ekki aftur.

[Eva Ólafsd. (IP-tala skráð) 6.4.2008 kl. 11:57]

Góð lesing og þörf hér á blogginu

[Hrannar Baldursson, 6.4.2008 kl. 13:45]

Viðar Freyr: Það væri óskandi að þetta væri svona einfalt. Orð og athafnir geta sært, og ef maður er ekki meðvitaður um slæm áhrif eigin hegðunar er það ekki réttlætanlegt í sjálfu sér.

Steingerður: Það þarf að minnsta kosti að sýna fram á af hverju viðkomandi refsing er viðeigandi í hverju máli og hverju hún skilar með tilliti til einstaklingsins sem er undir ásökunum.

Guðjón og Eva: kærar þakkir. 

[B.V. (IP-tala skráð) 7.4.2008 kl. 00:03]

Það er fyrirlitning eða jafnvel rasismi í orðinu umburðalyndi. Ef ég segist umbera þetta tal ykkar um umburðalyndi þá er ég í rauninni að segja að ég fyrirlíti það. Ég umber Íslendinga (en ég veit að ég er betri). Að umbera múslima er hugsanlega skárra en hreint og klárt að hata þá en að mínu viti eru þeir ósköp venjulegt fólk og engin ástæða til að umbera þá neitt sérstaklega. Ertu umburðalyndur gagnvart konum? Ég er umburðalyndur gagnvart börnum. Meðvirk kona umber drykkju mannsins síns en vill auðvitað öðruvísi líf. Sá sem umber Póverja vill innst inni að þeir fari heim til sín. Eða hvað? 

[Hrannar Baldursson, 7.4.2008 kl. 00:33]

B.V.: Ég skil hvað þú ert að fara og finnst hugsunin afar góð, en held að það sé hægt að útfæra hana af aðeins meiri nákvæmni, enda ertu að velta fyrir þér klassísku hugtaki frá áhugaverðum vinkli.

Það er fyrirlitning eða jafnvel rasismi í orðinu umburðalyndi. (B.V.)

Ég er ekki sammála þér nákvæmlega þarna. Fyrirlitning eða rasismi er of harkalega til orða tekið. Hins vegar er örugglega rétt hjá þér að þegar við þurfum að umbera eitthvað er það vegna þess að okkur finnst það óþægilegt af einhverjum ástæðum. Það getur verið um frávik frá norminu að ræða, þar sem að viðkomandi hefur ólík viðhorf til lífsins, sem hann/hún er kannski ósammála eða ósátt(ur) við.

[María Kristjánsdóttir, 7.4.2008 kl. 03:01]

Brot úr viðtali við heimspekinginn Zizek sem Viðar Þorsteinsson átti við í mbl.1.apríl-um umburðarlyndi sem kemur úr svolítið annarri átt:

Umburðarlyndi er að vilja fjarlægð

VÞ: Þetta leiðir hugann að erindi þínu sl. laugardag um umburðarlyndi sem dyggð í frjálslyndu samfélagi.

Z: Já, þetta ræddi ég í fyrirlestri mínum. Umburðarlyndi er það að vilja fjarlægð. Í samskiptum fólks með ólíkan uppruna á þetta að þýða einhvers konar yfirborðskenndan áhuga á menningu hvors annars. En ef ég ætla að raun að vingast að við einhvern, að verða vinur hans, þá þurfum ég og hann að skiptast á dónabröndurum. Mér er það alveg ljóst: við þurfum að fara yfir strikið í sameiningu til að verða vinir. Pólitísk rétthugsun og umburðarlyndið sem henni fylgir er ótti við hinn, sem er í raun skortur á umburðarlyndi.

Umburðarlyndi hefur nýverið yfirtekið skilning okkar á vandamálum sem hafa verið fyrir hendi lengi. Hér hef ég einkum í huga rasisma. Nú á dögum er litið á rasisma sem vanda sem einkum snúist um umburðarlyndi. En ég hef gert dulitla sögulega rannsókn á þessu: Tökum mögnuðustu baráttu Bandaríkjamanna gegn kynþáttahatri, borgararéttindabaráttu Martins Luther Kings. Ég skoðaði ræður hans. Hann svo gott sem notaði aldrei orðið ‘umburðarlyndi’. Því fyrir honum var baráttan gegn kynþáttahatri ekki spurning um umburðarlyndi. Hún var spurning um efnahagslegan jöfnuð, lagalegt réttlæti, o.s.frv.

VÞ: Óskarsverðlaunamyndinni Crash var fagnað ákaft sem hugrakkri umfjöllun um kynþáttamál í Bandaríkjunum. Hugmynd leikstjórans um kynþáttamisrétti var alfarið takmörkuð við persónuleg samskipti fólks, og það kynþáttahatur sem sýnt var í myndinni snerist um orðbragð, dónaskap í röðinni á pósthúsinu og þess háttar.

Z: Einmitt. Þetta er líka það sem kynþáttahatarar vilja svo mjög losna undan. Það er misskilningur að kynþáttahatarar eða þjóðernissinnar séu einkum fornaldarskrýmsli sem vilji flýja aftur í reglubundið öryggi þjóðríkisins, undan einhvers konar póstmódernísku, markalausu og hnattvæddu áhættusamfélagi. Þetta er þveröfugt. Þeim finnst þetta umburðarlynda samfélag okkar alltof skipulagt. Þeim finnst ekkert mega og alltof mikið af reglum: það má ekki berja konuna, ekki kalla útlendinga öllum illum nöfnum, ekki gera þetta og ekki hitt.

Adorno sá að það var svona sem fasisminn og nasisminn urðu aðlaðandi: ekki sem fórn eða masókismi smáborgarans sem vill deyja fyrir Þýskaland, heldur hreint jouissance þess að mega ráðskast með aðra. Með því að gerast þjóðernissinni máttu drepa og nauðga o.s.frv. Þetta hef ég séð með eigin augum í átökunum á Balkanskaga, vel að merkja.

[Hrannar Baldursson, 7.4.2008 kl. 09:18]

María: afar áhugavert innlegg. Ég hafði ekki séð þessar pælingar Zisek. Mín fyrstu viðbrögð eru samt þau að þarna sé verið að rugla saman hugtökunum 'umburðarlyndi' og 'löghlýðni'. Ég er ekki tilbúinn til að fallast á þetta séu sama fyrirbærið.

Hinn umburðarlyndi er umburðarlyndur af frjálsum vilja. Hinn löghlýðni fylgir hins vegar lögum samfélagsins, lögum sem eru sett af öðru fólki. Umburðarlyndi kemur innan frá, en löghlýðni utan frá. 

[B.V (IP-tala skráð) 7.4.2008 kl. 12:35]

En þetta stendur eftir:

 "Já, þetta ræddi ég í fyrirlestri mínum. Umburðarlyndi er það að vilja fjarlægð. Í samskiptum fólks með ólíkan uppruna á þetta að þýða einhvers konar yfirborðskenndan áhuga á menningu hvors annars. En ef ég ætla að raun að vingast að við einhvern, að verða vinur hans, þá þurfum ég og hann að skiptast á dónabröndurum. Mér er það alveg ljóst: við þurfum að fara yfir strikið í sameiningu til að verða vinir. Pólitísk rétthugsun og umburðarlyndið sem henni fylgir er ótti við hinn, sem er í raun skortur á umburðarlyndi."