Leyndardómurinn að baki velgengni ofvirknislyfja (methylphenidate) eða réttlæting nytjahyggjunnar

Ég rakst á þessa grein sem skrifuð var árið 1991 af Lawrie Reznek. Hún er úr ritinu The Philosophical Defence of Psychiatry (Heimspekileg málsvörn geðlæknisfræðinnar) og titluð “The Virtues of the Medical Paradigm” eða “Dygðir hinna læknisfræðilegu viðmiða”.

Þessar hugmyndir voru notaður til að réttlæta notkun á ofvirkniklyfjum, eins og Rítalíni og Concerta, ekki aðeins fyrir ofvirk börn, heldur fyrir öll börn sem haga sér illa eða eiga erfitt með að stjórna sér. Réttlætingin felur í sér að allir græða, nema einstök börn sem fara illa út úr þessu. Er það í góðu lagi svo framarlega sem að það kemur heildinni vel? Er í lagi að fórna fáeinum óþekktaröngum fyrir skilvirkara samfélag?

“Í samfélagi lendum við sífellt í fyrirbæri sem ég vil kalla Vandamál um afbrigðileika. Til dæmis, frá því að skólar voru fundnir upp hafa verið börn í þeim sem hafa ekki einbeitt sér að vinnunni, hafa truflað kennslustundir og hafa alltof mikla orku til að kennararnir geti stillt þá af.

Árið 1957 “uppgötvaði” Maurice Laufer sjúkdóminn “hyperkinetic impulse disorder” eða “ mikil röskun líkamlegra hvata”. Einkenni þessa sjúkdóms voru ofvirkni, léleg einbeiting og hvatvísi. Slíkur geðsjúkdómur hefur marga kosti.

Í fyrsta lagi gerir hann okkur fært að annast slíka afbrigðilega hegðun með lyfjum - milljónir barna hafa verið deyfð með methylphenidate (sem Rítalín og Concerta eru búin til úr - DHB). Í öðru lagi er truflun í skólastofu læknuð - kennarar geta nú notað tíma sinn fyrir áhugasamari nemendur. Í þriðja lagi geta foreldrar forðast þá sektarkennd sem tengist því að gefa af sér slakara afkvæmi eða mistakast að ala það rétt upp. Þeir geta útskýrt slakan árangur hans eða hennar í skóla með því að vísa í sjúkdóm sem kallar á meðhöndlun. Í fjórða lagi græða hin börnin á minni látum í skólastofunni. Í síðasta og ekki sísta lagi fylgja þessu margar hagstæðar leiðir.

Lyfjafyrirtæki græða þar sem þau framleiða og selja uppgefnum foreldrum lyf sín. Og ef lyfjafyrirtækin græða, þá græðir samfélagið - störf verða til hjá lyfjafyrirtækjunum, og þetta þýðir að fleiri meðlimir samfélagsins hafa laun til að eyða, og þannig blómstrar allt samfélagið.

Það sem byrjaði sem vandamál fyrir foreldra, kennara, og önnur börn endar með því að hagnast öllum nema þeim sem eru á endanum róuð og þvinguð niður af lyfjunum. Með því að “uppgötva” sjúkdóminn ofvirkni er hægt að leysa mörg vandamál sem afbrigðileg börn stofna til.” (Reznek, 1991, p. 17)

Þessi röksemdafærsla er sambærileg við þau rök nasista að gyðinga þurfti að taka úr umferð því að þeir voru til of mikilla óþæginda í Evrópu. Einnig eru þessi rök sambærileg réttlætingu á dauðarefsingu í Bandaríkjunum, þar sem dauðarefsing er talin nauðsynleg til að fæla aðra mögulega glæpamenn frá glæpum, og einnig til að tryggja að mögulegum fórnarlömbum þeirra í framtíðinni verði bjargað með þessum hætti.

Það sem gerir rökin sambærileg er að verið er að hugsa um að losa alla aðra en viðkomandi ofvirkum einstaklingi, gyðingi eða glæpamanni við þjáninguna sem fylgir því að hafa svona afbrigðilega einstaklinga í samfélaginu. Ég er samt alls ekki að líkja ofvirkum saman við glæpamenn eða gyðinga, eða gyðingum við glæpamenn eða ofvirka, eða glæpamenn við ofvirka eða gyðinga. Þvert á móti, samkvæmt ofangreindum rökum verður hinn ofvirki, glæpamaðurinn eða gyðingurinn í Þýskalandi nasismans að fórnarlömbum nytjahyggjunnar. Reyndar má einnig líkja þessu við nornaveiðar á hinum myrku miðöldum, veiðar á kristnu fólki í fornu Róm og kommúnistaveiðum á McCarthy tímabilinu.

Ég vil taka það sérstaklega fram að ég tel ofvirkniklyf gagnleg þeim sem eru sannarlega greindir með ofvirkni, og þá ekki aðeins útfrá félagslegum þáttum, heldur einnig út frá heilaskönnun á heilum sem ekki hafa þegar fengið ofvirkniklyf - því að ofvirkniklyf hafa áhrif á þær heilamyndir sem skannaðar eru eftir að lyf hafa verið tekin. Hins vegar geta þessi ofvirkniklyf verið stórhættuleg þeim sem eru ekki ofvirkir og fá lyfin samt.

Læknisfræðilegt viðmið er að í hverju samfélagi séu um 5-10% barna ofvirk. Á Íslandi hafa sums staðar 44,8% drengja verið greindir ofvirkir og algengt er að 25,1% barna séu greind ofvirk að meðaltali á Íslandi. Þetta eru óeðlilega háar tölur sem krefjast viðbragða.

 

Textinn á frummálinu:

“In society, we are frequently faced with what I will call the Problem of Deviants. For example, ever since schools were invented there have been children that have not concentrated on their work, have disrupted their lessons, and have had too much energy for their teachers to contain. In 1957, Maurice Laufer ‘‘discovered’’ the disease of hyperkinetic impulse disorder which was characterized by over-activity, poor concentration and impulsivity. Such a mental illness has many advantages. First, it enables us to treat such deviant behaviour with drugs – millions of children have been sedated with methylphenidate. Second, the classroom disruption is cured – teachers can now devote their time to more rewarding pupils. Third, the parents can avoid the guilt associated with producing an inferior child or with failing to raise their child correctly. They can explain away his or her poor school performance by reference to a disease that needs treatment. Fourth, the other children are able to benefit from the decrease in classroom disruption. Last and not least, there are many valuable spin-offs. Drug companies benefit, making and selling their drugs to exhausted parents. And as drug companies benefit, so society benefits – jobs are created by the drug companies, and this means more members of society have salaries to spend, and so society as a whole prospers. What started off as being a problem for parents, teachers, and other children, ends up benefiting everyone except those who end up being sedated and depressed on the drugs. By ‘‘discovering’’ the disease of hyperactivity, the many problems generated by deviant children are solved.” (Reznek, 1991, p. 17)

  

Ekki gleyma því hversu viðkvæmt líffæri heilinn sjálfur er, því það er með honum sem við lærum stöðugt meira um leyndardóma hans og heimsins, eins og vel er kynnt í myndbandinu hér á eftir.

Það er mikilvægt að standa vörð um kristið siðferði, en án áróðurs, predikana og trúboðs

Siðmennt og skynsamlegar forsendur borgaralegrar fermingar

Fyrir rúmum áratug kom ég að skipulagi Siðmenntar um borgaralega fermingu og hélt námskeið fyrir unglingana í siðfræði. Síðan flutti ég til Mexíkó og var þar í fjölda ára. Í fyrra heimsótti ég nokkra hópa sem voru í undirbúningsnámskeiði hjá mínum ágæta félaga, Jóhanni Björnssyni.

Þegar ég ræddi fyrst við Hope Knútsson, eina af frumkvöðlum siðmenntar og núverandi formann félagsins, um þessi mál, þá skildi ég hana þannig að hún hafði áhyggjur af því að börnum sem koma erlendis frá, og fylgi öðrum trúarbrögðum en lúterskri kristni skuli vera mismunað á trúarlegum grundvelli í íslensku þjóðfélagi. Til að mynda var mikið um það að börn fermdust meira vegna félagslegs þrýstings og löngun í gjafir og stóra veislu, heldur en til þess að meðtaka kristnina. Hvað um öll börnin sem ekki voru kristin að upplagi, eða jafnvel trúlaus, af hverju mættu þau ekki fá veislu líka eins og öll hin börnin?

Ákveðið var að stofna til borgaralegrar fermingar, þar sem börn með aðrar forsendur fengju tækifæri til að sækja námskeið í siðfræði og við útskrift færi fram borgaraleg fermingarathöfn, sem ætti meira skylt við manndómsvígslu en trúarlega athöfn. Það hefur nefnilega oft verið sagt við fermingar að nú sér börnin komin í fullorðinna manna tölu. Önnur börn en þau sem meðtaka kristna trú mega líka fá tækifæri til að teljast í fullorðinna manna tölu. Sjálfsagt mál. Því hef ég stutt borgaralega fermingu.

Það skiptir ekki máli hvort þú sért kristinn, trúlaus eða fylgir öðrum trúarbrögðum. Allir geta tekið þátt í námskeiði til borgaralegrar fermingar. Enginn er útilokaður.

Trúboð eða trúfræðsla bönnuð í skólum? 

Nú er ég að heyra fréttir sem ég á bágt með að trúa, að Siðmennt standi fyrir því að koma í veg fyrir að prestar mæti í skóla og boði eða fræði um kristna trú. Ég sé ekki hvað er að því, svo framarlega sem að múslimum, buddatrúar, trúleysingjum, gyðingum og vísindatrúarmönnum sé einnig leyft að halda slík erindi. Aukin þekking er bara til góðs fyrir börnin, og að fá presta til að fræða um kristnina er að mínu mati hið besta mál, en þá verður líka að gefa hinum sem vilja deila öðrum fagnaðarerindum aðgang.

Umfram allt verður þó að hlusta á börnin sjálf og gefa þeim ráðrúm til að velta þessum hlutum fyrir sér. Ef þau fá aldrei tækifæri til að velta siðfræðilegum spurningum fyrir sér, er ekki hægt að búast við að fá manneskjur út úr skólum sem bera nokkra virðingu fyrir siðferðilegum viðmiðum, hvorki þeirra eigin né annarra. Að fá ekki tækifæri til að móta eigin hugmyndir um rétt og rangt, sanngirni og réttlæti, frelsi og haftir, hamingju og böl; er í sjálfu sér eitt það skaðlegasta sem hægt er að gera börnum. Munum hvernig hægt var að sneiða á skipulegan hátt alla siðferðisvitund úr börnum Hitleræskunnar, ekki viljum við endurtaka þann leik á Íslandi 21. aldarinnar, eða hvað?

Walt Disney teiknimynd um Hitleræskuna, Education for Death, nokkuð sem við viljum forðast vona ég:

 

Það er pláss fyrir þessi mál í lífsleiknitimum einu sinni í viku, sem mér finnst reyndar að ættu frekar að vera heimspekitímar fyrir börn, þar sem margsannað er hversu góð áhrif heimspekinám hefur á hugfimi þeirra sem stunda slíkt nám. Þar fengju börnin tækifæri til að ræða málin og hugsa um þau út frá eigin forsendum, hlutsta á ólíkar hugmyndir, en fyrst og fremst mynda eigin skoðanir um þau. Það þarf töluverða hæfni til af kennarans hálfu til að stjórna slíkri fræðslu, en hún er því miður af skornum skammti á Íslandi í dag. Vil ég benda á þá íslensku fræðimenn sem lagt hafa stund á heimspekifræðslu fyrir börn sem einstaklinga sem geta gert góða hluti í þessum málum fáu þau tækifæri til.

Af hverju að banna prestum að mæta í skóla til að fræða börnin um kristnina? Getur það verið vegna þess að öðrum trúfélögum er ekki hleypt inn í skólana og að Lútherska kirkjan fengi þannig einokunarvald að trúgjörnum börnum? Er þetta spurning um jafnrétti trúfélaga?

Ég vil ekki banna aðgang að neinu formi þekkingar fyrir börnin, en finnst varhugavert ef þau fá einungis að heyra eitt sjónvarmið, og alls ekki vil ég að þetta sjónarmið sé útilokað nema sannað sé að um misnotkun og predikun sé að ræða, þar sem börnin fái ekki tækifæri til að hugsa málin á eigin forsendum. Þau eiga að fá tækifæri til að ræða saman og velta þessum hlutum fyrir sér, á stað þar sem enginn segir þeim hvað er rétt eða rangt að halda eða trúa í þessum efnum. 

 

Kristilegt siðferði er ekki það sama og kristilegt trúboð 

Gagnrýni á kristilegt siðferði í skólum missir að mínu mati algjörlega marks, þar sem ég sé skýran greinarmun á kristnu siðferði annars vegar og kristnu trúboði. Frá árinu 1000 þegar Íslendingar voru neyddir til að taka kristna trú hafa Íslendingar lifað sáttir við að borga 10% af eignum sínum árlega til kirkjunnar, og með þessum fjármunum byggt kirkjur og prestastétt sem jafnvel hefur tryggt áframhaldandi viðveru sína í íslensku stjórnarskránni. 

Áður en kristilegt siðferði tók gildi á Íslandi var hefðarsiðferði í gildi þar sem reglan auga fyrir auga og tönn fyrir tönn, og líf fyrir líf gilti og allt logaði í óeirðum og eymd vegna þess að fólk var sífellt að finna ástæður til að vera ósátt hvert við annað. Eina mögulega fyrirgefningin fólst í að greiða sekt, jafnvel fyrir manndráp. Með kristninni var fyrirgefningin boðuð, að í staðinn fyrir að ráðast strax á þann sem pirrar þig, gætirðu gefið af þér smá umburðarlyndi og jafnvel ekki bara fyrirgefið náunganum, heldur sýnt væntumþykju í hans garð. Þetta er undirstaða kristins siðferðis; þetta umburðarlyndi, væntumþykja í garð náungans og það að geta fyrirgefið þínum skuldunautum.

Á þessu siðferði hefur íslenskt samfélag byggst í þúsund ár. 

Breyttir tímar 

Tímarnir breytast og mennirnir með. Nú heyrir maður frá unglingum að ef einhver meiðir vin manns á einhvern hátt, þá skuli safna liði og berja í klessu þann sem gerði óskundann. Ef ekki tekst að ná í þann sem verknaðinn  framdi, þá sé réttlætanlegt að buffa vini þess einstaklings eða systkini. Er þetta viðhorf sem við viljum að sé ríkjandi af náttúrunnar hendi meðal framtíðarþegna Íslands?

Þetta viðhorf er nokkuð ríkt meðal þeirra unglinga sem ég hef rætt við um siðferðileg málefni, og ég hef haft áhyggjur af þessu en ekki predikað um það, þar sem að predikun er ekki mitt fag, heldur að uppgötva svona hluti , íhuga og ræða um þá.

Í kjölfar þess að hrun hefur verið í kennarastéttinni, bæði að margir hæfir kennarar hafa horfið frá kennslu og almennir borgarar hafa frekar agnúast út í kennara frekar en stutt þá, og gangavarsla í skólum og almenn gæsla er í uppnámi, hafa agavandamál stöðugt aukist í skólakerfinu. Börnin og unglingarnir leysa sín vandamál sjálf. Þau fá enga siðfræðikennslu, og taka lítið mark á trúarbrögðum, og vandamálin eru ekki leyst, heldur einfaldlega aukið við þau með auknu ofbeldi og einelti. Mín tilfinning er að mörg börn séu mjög einmana í íslensku skólakerfi í dag, þau fá ekki nóga athygli og er einfaldlega hent út í djúpu laugina. Vonandi hef ég rangt fyrir mér.

Aftur að kristnu siðferði. Ég tel vera mun á kristilegu siðferði og boðskap kirkjunnar. Kristilegt siðferði byggir á viðmiðum sem ganga yfir alla, eins og: þú skalt ekki ljúga, þú skalt ekki drýgja hór, þú skalt ekki drepa, þú skalt elska náungann eins og sjálfan þig. Þetta hittir í mark hjá mér. Hins vegar ef ég fer í messu og heyri predikanir um hversu syndugt fólk er og að það þurfi að leita fyrirgefningar þeirra, slíkt missir algjörlega marks hjá mér, enda finnst mér slíkar predikanir fjarstæðukenndar og fullar af alhæfingum sem eiga einfaldlega ekki við fyrir skynsamar manneskjur. 

Kristilegt siðferði að mínum dómi byggir einmitt á þeirri meginreglu að maður skuli gera fyrir náungann það sem maður vill að náunginn geri fyrir sig, og ekki gera náunganum það sem maður vill ekki að náunginn geri sér. Þetta finnst mér skynsamleg viðmið.

Mér finnst mikilvægt að fólk sýni hverju öðru umhyggju og hlusti hvert á annað, beri virðingu fyrir skoðunum hvert annars og dæmi ekki aðra fyrir skoðanir sínar.

Viðmið eru eitt, reglur annað 

Allt þetta skil ég sem kristilegt siðferði. Þegar þessi viðmið eru gerð að reglum sem þarf að predika fyrir fólki eins og það séu einhverjir heimskingjar fer hins vegar allt í hundana.

 

Úr stjórnarskrá Lýðveldisins Íslands: 

"Hin evangeliska lúterska kirkja skal vera þjóðkirkja á Íslandi, og skal ríkisvaldið að því leyti styðja hana og vernda."

"Allir eiga rétt á að stofna trúfélög og iðka trú sína í samræmi við sannfæringu hvers og eins. Þó má ekki kenna eða fremja neitt sem er gagnstætt góðu siðferði eða allsherjarreglu."

"Enginn má neins í missa af borgaralegum og þjóðlegum réttindum fyrir sakir trúarbragða sinna, né heldur má nokkur fyrir þá sök skorast undan almennri þegnskyldu."

"Öllum er frjálst að standa utan trúfélaga. Enginn er skyldur til að inna af hendi persónuleg gjöld til trúfélags sem hann á ekki aðild að."

"Nú er maður utan trúfélaga og greiðir hann þá til Háskóla Íslands gjöld þau sem honum hefði ella borðið að greiða til trúfélags síns. Breyta má þessu með lögum."

"Allir skulu vera jafnir fyrir lögum og njóta mannréttinda án tillits til kynferðis, trúarbragða, skoðana, þjóðernisuppruna, kynþáttar, litarháttar, efnahags, ætternis og stöðu að öðru leyti."

 

Áhugaverðar bloggfærslur um þessi mál:

• Kristilegt siðgæði, eftir Marinó G. Njálsson
  

• Kirkjunni kastað án umræðu?, eftir Baldur Kristjánsson
  

• Hvað á þá eiginlega að gera við kennara sem ekki ástundar kristilegt siðgæði í skólanum?, eftir Jóhann Björnsson

• Frönsku leiðina skal ég styðja, eftir Hans Haraldsson

• Kristnifræði, eftir Paul Nikolov

• Kristin gildi, eftir Sævar Már Gústavsson
  

Áfram deilt um Krist í kennslu

Þekkir þú muninn á fordómum og þekkingu?

Halla Rut gerði athugasemd við síðustu færslu mína: Hver vill losna við eigin fordóma og fyrirfram mótaðar hugmyndir?

 

Spurning Höllu Rutar:

"Hvenær  umbreytist fyrirbærið úr fordómum yfir í þekkingu. Hver er mælistikan á því?"

Spurningin er mjög spennandi, en ég hef ekkert einfalt svar við henni. Hún sýnist mér kalla á skilgreiningu þekkingar, sem er hægara sagt en gert. Ég geri mér í mesta lagi vonir um að varpa ljósi á eina hlið hennar.

Sókrates benti á hvað þekking er vandmeðfarin og stutt í fordómana. Véfréttin í Delfí hafði sagt hann vitrastan allan manna. Eftir langar rannsóknir og viðtöl við fjölda fólks, komst Sókrates á þá skoðun að véfréttin hafði rétt fyrir sér. Ekki dæma Sókrates sem hrokafullan eða merkikerti fyrir þessa skoðun. Sókrates trúði því að hann vissi ekki neitt.

Samkvæmt hans rannsóknum, þegar fólk hefur þá trú að það hafi yfir áreiðanlegri þekkingu að ráða, einmitt þá byrji það að þykjast vita hluti sem það getur í raun ekki vitað, og er því fyrir vikið ekkert sérlega viturt. Sá sem þykist vita meira en hann veit er ekkert sérlega vitur, er það nokkuð?

Samkvæmt þessu er spurning hvort að maður geti nokkurn tíma öðlast fullkomna þekkingu á nokkrum sköpuðum hlut.

 

Við hljótum því að setja okkur mælikvarða um hvenær sú þekking sem við höfum yfir að ráða um ákveðna hluti sé ásættanleg. Sumir rannsaka hlutina af dýpt, aðrir láta sér nægja að heyra um þá og sumir hafa kannski engan áhuga á að vita um þessa hluti, en gera sér samt upp einhverjar hugmyndir.

 

Mín reynsla er sú að eftir því sem bætist við þekkingu mína, því betur geri ég mér grein fyrir hversu takmörkuð hún er. Ég geri mér stöðugt grein fyrir því að það er margfalt meira um það sem ég ekki þekki, en það sem ég þekki.

 

 

Við getum sagt að þekkingarheimur okkar sé eins og sápukúla. Sápukúlan springur hins vegar ekki þegar við bætum við þekkingu,  heldur stækkar hún stöðugt, jafnvel þegar við höldum að lengra verði ekki komist. Þegar sápukúlan okkar rekst á aðrar sápukúlur, í stað þess að springa, þá sameinast hún hinum sápukúlunum sem sameiginlega verða mun stærri. 

 

Þó að við tökum þátt í að blása þekkingu inn í sápukúluna áttum við okkur vonandi á að okkar framlag er á endanum afskaplega lítið þegar á heildina er litið, og við uppgötvum að ef við viljum þekkja forsendur allrar þeirrar þekkingar sem er í sápukúlunni, þurfum við að fræðast sérstaklega um þær.

 

Þannig að þekking okkar er í eðli sínu þannig að þegar nýjar upplýsingar bætast við, þá hafa þær áhrif á þær upplýsingar sem eru fyrir, og það þarf stöðuga vinnu við að læra um, átta sig á og skilja þessa þekkingu við nýjar aðstæður.

 

Síðan er það viðfangsefnið, til dæmis heimurinn sjálfur, kvikmyndir, eigin hugur, hið góða; nefndu það. Upplýsingarnar um sérhvert fyrirbæri virðast óendanlegar og í stað þess að hafa endanlega þekkingu á þessum hlutum, hefur maður aðeins skoðanir. Hvort þær eru vel mótaðar eða ekki fer eftir hverjum og einum, þeim heilindum sem þeir hafa og þeirri vinnu sem lögð er í að kynnast eigin þekkingu.

 

Þannig að mitt svar við spurningu Höllu Rutar er þessi: þessi mælistika er ekki til. Við hins vegar búum til okkar eigin mælistiku um hvenær okkur finnst okkar þekking orðin ásættanleg, og svo finnum við okkur eitthvað viðmið. Þeir sem trúa því að sú þekking sem er ásættanleg sé fordómalaus fara villu vegar, en þeir sem átta sig á að mælistikan er ekki fullkomin, og alltaf er hægt að uppfæra eigin þekkingu, það fólk er líklegra til að vera meðvitað um takmarkanir eigin þekkingar í daglegum samskiptum og samtölum.

 

Síðan er það spurning hvernig fólk tekur á þessari þekkingu um þekkinguna. Gefst það upp vegna þess að erfiðara er að festa sér eigin þekkingarleysi í hugarlund, og fer auðveldari leiðina: það að nóg sé að þekkja hlutina betur en aðrir, eða að nóg sé að trúa því sem þér er sagt að trúa? Ég hef á tilfinningunni að vinsæl mælistika á Íslandi í dag sé  einmitt að gera samanburð á eigin þekkingu og annarra, sem mér finnst reyndar langt frá því að vera áreiðanleg aðferð, og lítið skárri en að leyfa sér að trúa öllu því sem predikað er ofan í mann. 

 

Heimspekingar hafa stungið upp á fleiri mælistikum fyrir þekkingu, Plató til dæmis að við verðum að bera hlutina saman við raunverulega mynd hlutana. Til að vita hvort að við séum góðar manneskjur þurfum við að átta okkar á því hvað hið raunverulega góða er. Þetta flokkast undir hughyggju. Síðan eru aðrir heimspekingar sem telja betra að miða við reynsluheiminn og allt það sem við skynjum og lærum, sem flokkast undir raunhyggju; og kvíslast í fjölda hugmynda um hvernig reynsla og hugur tengjast þekkingu. 

 

Ég fer ekki dýpra í þessari bloggfærslu, en get vel hugsað mér að pæla meira í hughyggju og raunhyggju, og skrifa um þær í færslum framtíðarinnar.

 

Mjög áhugavert myndband á ensku þar sem heimspekingurinn Barbara Forrest útskýrir grundvöll þekkingar og jarðfræðingurinn James L. Powell fjallar um muninn á fólkinu sem þykist allt vita og þeim sem eru enn að leita svara: 

 

 

Hver vill losna við eigin fordóma og fyrirfram mótaðar hugmyndir?

Um daginn stóð ég í biðröð við Bónuskassa. Karlmaður fór fram fyrir mig í röðina án þess að segja orð; hafði reyndar aðeins einn hlut sem hann ætlaði að kaupa. Ég gerði ekkert. Ég lét hann vaða yfir mig. Mér fannst það í lagi þar sem að mér lá ekkert á og hann var bara með einn hlut. En hann hafði ekki beðið mig um leyfi.

Nokkrum dögum síðar átti ég samræðu við góða manneskju og sagði henni frá upplifun minni í Bónus.  Henni fannst að ég hefði ekki átt að leyfa manninum að komast upp með þetta og kenna honum betri siði. Þá minntist ég á að ég hafi hugsanlega ekkert gert í málinu vegna ótta við mögulega fordóma hjá sjálfum mér og hugsaði með mér að það hefði einnig verið af ótta við að vera úthrópaður sem fordómafullur kynþáttahatari ef ég gerði athugasemd við manninn, sem var greinilega innflytjandi, sem ég greindi bæði á hegðun hans og hvernig hann tjáði sig við konu sína, sem hafði slæðu fyrir andliti.

Við ræddum þetta dágóða stund, og svo barst talið að pælingum um eðli fordóma. Ég hélt því fram að til væru tvær gerðir fordóma, þeir sem við könnumst við úr daglegu tali og bundnir eru neikvæðri merkingu og hins vegar það sem hægt væri að kalla fyrirfram dóma, sem væru þá ekkert endilega neikvæðir. Sú sem ég ræddi við taldi mig vera að rugla saman hugtökum, að ég væri að þýða hugtök úr ensku sem væru illþýðanleg yfir á íslensku: "predjudices" og "preconceptions". Ég er ekki viss um hvort ég hafi gert það, og ef svo er, þá er ég ekki sannfærður um að þegar kafað er ofan í hugtökin að þau merki ólíka hluti.

Ég hélt því fram að öll okkar þekking byrji með fordómum. Við sjáum, heyrum eða skynjum eitthvað í fyrsta sinn, og dæmum það strax. Við smökkum til dæmis ís í fyrsta sinn og finnum að hann er góður. Með aukinni þekkingu á sykri og þeim sjúkdómum sem hann veldur komumst við hins vegar að því að ís er ekki algóður. Við sjáum manneskju í fyrsta sinn, hún brosir til okkar, og þá væntum við þess að þetta sé góð manneskja og jafnvel áhugaverð. Síðan lærum við meira ef við leitum eftir því.

Við getum lært um hugmyndir, eins og kommúnisma, þar sem allir eru jafnir og deila öllu jafnt. Stundum áttum við þó okkur ekki á því að það er greinarmunur á milli þess sem við getum ímyndað okkur og reiknað út, og veruleikans sem skeytir ekkert um hugmyndir eða áætlanir og skiptir sér af öllu sem okkur langar að gera á ruddalegan hátt. Sagan sýnir okkur að kommúnisminn gengur ekki upp í mannlegu samfélagi, þó svo að hann geri það kannski sem huglægt reikningsdæmi.

Jöfnuður verður aldrei fullkominn og ef tækist að ná slíkum jöfnuði eitt andartak væri hann farinn það næsta. Það sama má segja um eignir; það er voðalega fallegt að hugsa sér að skipta öllum eignum jafnt á milli; en hvað ef þú þarft að skipta úrinu sem langafi gaf þér í afmælisgjöf og inniheldur ljósmynd af ömmu á blómaskeiði sínu, eða hvað ef þú erfðir íbúð sem þarf svo að deila með öðrum, klósettinu og sturtunni líka, bara til þess að allir verði jafnir?

Ég held að fyrirfram mótaðar hugmyndir og fordómar séu sami hluturinn; og að hver einasta hugsun sem við framkvæmum með tjáningu af einhverju tagi sé dómur. Það er ómögulegt að vera fordómalaus, en mögulegt að vera meðvitaður um eigin breyskleika og óhjákvæmilega fordóma, sama hvert tilfellið er.

Það getur verið erfitt að vera fordómalaus manneskja í fordómafullum heimi, en sú ein manneskja getur verið án fordóma sem tilbúin er að taka á allri þeirri áreitni sem hún verður fyrir og vinna með hana, þar til fyrirbærið umbreytist úr fordómum yfir í þekkingu.

 

Aukaefni:

Áhugaverð bandarísk teiknimynd, gerð sem áróður gegn kommúnisma. Reyndu að horfa á þessa teiknimynd fordómalaust. Það er ekki auðvelt.