Að slíta hlekki fordóma með gagnrýnni hugsun

Ef það er eitthvað eitt sem mér líkar virkilega illa, þá eru það fordómar. Ekki bara fordómar annarra, heldur einnig mínir eigin. Oft velti ég fyrir mér hvaðan þessir fordóma koma, því þeir læðast stundum inn í hug manns og koma aftan að manni, eins og spegilmynd sem eltir mann eins og skuggi. Það er afar erfitt að ná tökum á hverjum einasta dómi sem maður hefur fellt, enda eru fordómar þess eðlis að vera teknir án þess að næg þekking sé til staðar, og yfirleitt vantar eitthvað upp á trausta þekkingu til að mynda sér góðar skoðanir eða festa trú. Oft fellum við líka dóma án þess að átta okkur á því.

Eftir því sem ég læri meira um ákveðna hluti, átta ég mig sífellt betur á hvort að ég sjálfur hafi fellt ranga dóma, og þegar ég átta mig á slíkum ákvörðunum, þá hef ég tök til að leiðrétta þá og byggja traustari þekkingu. Mér þætti eðlilegt að allir gerðu þetta, en veit að enginn getur vitað allt um allt, og því verðum við að sætta okkur við að þekking vex hægt og fordómar fjarlægast seint, hvort sem það er úr manni sjálfum eða öðrum.

Síðasti fordómur sem ég sjálfur komst yfir var þegar ég lagðist í að skoða skýrslurnar úr síðustu PISA könnun, en þá hélt ég í fyrstu, eins og flestir gera sjálfsagt sem aðeins hlusta á fréttir og samfélagsmiðla, að Íslendingar hafi komið afar illa út úr þessari könnun sem var tekin árið 2022, en eftir að hafa rannsakað skýrslurnar áttaði ég á mig að slíkur samanburður er ekki sanngjarn með neinum hætti, og að þegar við metum menntakerfi okkar getum við ekki aðeins haldið okkur í PISA kerfið.

Mér dettur í hug að hugsanlega væri sniðugt að nýta þau mælitæki sem búin hafa verið til við hönnun síðustu PISA könnunar, til að sníða og hanna ný verkefni sem hægt væri að nota með nemendum næstu árin, eða þar til næsta mælitæki hefur verið hannað, svo framarlega sem hæfniviðmið þess eiga við um íslenskar aðstæður, eða stefnir að þeim árangri sem við viljum sjá með nemendum okkar.

Það er sumt sem þarf að gera til að sigrast á eigin fordómum. 

1. Við þurfum að vilja leita visku og þekkingar. 
2. Við þurfum að átta okkur á því að allir hafa einhverja fordóma, þeir eru innbyggðir í okkur og óhjákvæmilegir.
3. Við þurfum að vera meðvituð um eigin viðhorf og fordóma.
4. Við þurfum að vera tilbúin að rannsaka eigin viðhorf og fordóma, og átta okkur á því að uppgötvanir okkar geti verið óþægilegar og vera tilbúin að sætta okkur við að við vissum ekki betur.
5. Við þurfum að afla okkur verkfæra fyrir þessa vinnu, en öflugasta verkfærið er góð tök á rökfræði og gagnrýnni hugsun.
6. Við þurfum að byggja okkar eigin þekkingu með því að afla okkur upplýsinga og átta okkur á þeim í stóra samhenginu.
7. Við þurfum að átta okkur á hvers konar upplýsingar hjálpa okkur best.
8. Við þurfum að finna gott fólk til að ræða við, fólk sem við getum treyst, vini og kunningja til dæmis.
9. Við þurfum að vera tilbúin að ræða okkar viðhorf og skoðanir, jafnvel þó að fordómar geti falist á meðal þeirra. 
10. Þegar við finnum fordóma í sjálfum okkur, þurfum við að vera tilbúin til að taka á þeim frekar en hunsa þá.
11.  Við þurfum að hafa nógu mikla auðmýkt til að viðurkenna eigin mistök og ófullkomleika.
12. Við þurfum að geta sett okkur í spor annarra til að skilja hvernig viðhorf og fordómar geta líka orðið til hjá öðru fólki. 
13. Við þurfum að átta okkur á þetta er langtímaverkefni sem líkur aldrei svo lengi sem við viljum lifa lífinu og læra.

Þannig sé ég þetta fyrir mér í fljótu bragði, og þetta er það sem ég reyni að gera þegar ég átta mig á að ég hef rangt fyrir mér í mikilvægum málefnum, til dæmis um hvernig við ættum að haga okkur og hverju við ættum að trúa, því það eru nauðsynlegar forsendur fyrir því að við þróum okkur áleiðis sem samfélag og festumst ekki í fjötrum fortíðarinnar.

Kíkt undir húddið á PISA: Ísland gegn heiminum

Í kjölfar harkalegra dóma gagnvart stöðu íslenska menntakerfisins, hef ég ákveðið að leggjast aðeins yfir PISA könnunina sem rædd hefur verið af miklum krafti síðustu daga, og sýnist mér því miður oft vera dæmt út frá niðurstöðum frekar en rýnt í upplýsingarnar.

Það eru ýmsir fyrirvarar sem borgar sig að gera þegar kemur að þessari könnun, til að mynda að hún er gerð í lok COVID-19 og var í raun frestað um heilt ár vegna heimsfaraldurs. Það hlýtur að hafa haft veruleg áhrif á þátttöku og aðstöðu nemenda um víða veröld.

Það sem mér finnst mest sláandi er þegar verið er að bera saman ólíkar þjóðir út frá niðurstöðum könnunarinnar, og þá sérstaklega þegar fólk gefur sér að Ísland standi á sama grunni og aðrar þjóðir þegar kemur að þessari könnun. 

Þegar ég bjó í Mexíkó og var kennari þar fyrir nokkrum árum, þá kynntist ég því að einungis sterkustu skólum landsins var boðið að taka þátt, og þá með því að senda sína sterkustu nemendur í prófið. 

Eftir að hafa flutt heim hef ég undrað mig á að slíkt á ekki við á Íslandi, en það þarf 150 skóla í hverju landi til að senda nemendur í prófin, en á Íslandi eru skólarnir samtals undir 150 talsins í heildina, en til dæmis í Mexíkó eru þeir mörg þúsund talsins.

Þessi reynsla fékk mig til að staldra við og rýna í tölurnar á bak við PISA könnunina, og eftir að hafa skoðað tölurnar hef ég komist að þeirri niðurstöðu að ekki sé sanngjarnt að bera Ísland saman við aðrar þjóðir sem að tóku þátt. 

Á Íslandi voru 4.623 15 ára nemendur sem stóð til boða að taka prófið, en af þeim luku því 3.360 manns, sem gerir 72.68% þátttöku. Undanþágur frá þátttöku fá nemendur af ýmsum ástæðum, til dæmis þegar tungumál prófsins er ekki á móðurmáli viðkomandi, og ef þeir stríða við einhvers konar fötlun eða aðstæður sem réttlæta fjarveru. En taktu eftir: 72.68% allra íslenskra 15 ára nemenda tóku þátt og ætlast er til að við berum þá saman við til dæmis nágrannaþjóðir okkar, Finnland, Noreg, Danmörku og Svíþjóð. Það má ekki gleyma því að í öllum þessum löndum eru miklu fleiri grunnskólar sem gera grannþjóðum okkar kleift að velja bestu skólana, og síðan bestu skólunum að velja bestu nemendur sína til þátttöku. Ég get ekkert fullyrt um hvernig nákvæmlega þetta val fer fram í ólíkum löndun, en stóri munurinn er sá að Ísland hefur alls ekkert val.

Á þessari töflu sést svart á hvítu hversu aðstæðumunurinn er ólíkur milli Íslands og hinna Norðurlandanna. Finnland, sem yfirleitt skorar afar hátt í PISA hefur þó aðeins 16,5% 15 ára nemenda meðal þátttakenda.

Nú langar mig að búa til aðra töflu, og þá með þjóðum sem okkur langar helst að bera okkur saman við: 

Taktu eftir að einungis 0.11% bandarískra 15 ára nemenda taka þátt í PISA, aðeins 1.72% breskra og aðeins 0,81% þýskra. Þátttakendur frá Singapúr eru 15% en eru þó afar langt frá hlutfalli Íslendinga.

Ég ætla ekki að gefa mér neinar niðurstöður út frá þessari athugasemd minni, en mér sýnist þessi könnun ekki gefa okkur forsendur til að bera okkur saman við aðrar þjóðir þegar kemur að menntakerfinu.

Aftur á móti getur verið marktækt að skoða okkar eigin árangur og sjá hvort okkur hafi farið fram eða aftur, en þar virðist þróunin vera niður á við, en munum samt þann fyrirvara að könnunin var gerð í lok COVID-19 heimsfaraldursins, og því gæti ekki verið marktækt að bera það saman við fyrri ár.

Allar þessar upplýsingar eru opinberar, en ég þurfti að grafa svolítið í gegnum aragrúa skjala sem tengjast þessu stóra verkefni, og finnst að við mættum, í íslenskri umræðu, taka tillit til þess að það gildir ekki jafnræði þegar að þessari könnun kemur, sérstaklega þegar verið er að bera saman stórþjóðir eins og Bandaríkin (0,11% þátttaka) og smáþjóð eins og Ísland (72,68% þátttaka). 

Heimild: OECD iLibrary

Af hverju viðurkennum við þrjósku en höfnum heimsku?

Það má færa fyrir því rök að þrjóska sé ein af undirstöðum fáfræðinnar, því hinn þrjóski heldur að hann viti það sem hann ekki veit og vill ekki viðurkenna að mögulega hafi hann rangt fyrir sér, þannig að ef okkur langar til að vera fráfróðar eða heimskar manneskjur, þá gæti verið nóg að þjálfa sig í þrjósku, bæði þegar kemur að orði og verki. Þarna geri ég þó greinarmun á þrjósku annars vegar og þrautseigju eða seiglu hins vegar, þar sem allt er gert til að ná ákveðnu markmiði og ekki gefist upp sama þó á móti blási. Þrjóska er hins vegar meira í líkindum við leti, það er sátt við eigið hugarfar, þekkingu og skilning án þess að kafa dýpra eða leita víðar.

Af einhverjum ástæðum finnst fólki samt miklu auðveldara að útskýra eigin veikleika út frá þrjósku heldur en heimsku. Maður heyrir færri viðurkenna ‘Ég er bara heimskur’, heldur en ‘ég er bara þrjóskur’, og stundum fylgir ákveðið stolt því að vera þrjóskur, en ekkert endilega því að vera heimskur.

Það virðist vera meiri samfélagsleg sátt á milli þess að mega vera þrjóskur heldur að mega vera heimskur. Það er auðveldlega hægt að taka þrjósku sem seiglu og þrautseigju, á meðan heimska er yfirleitt séð sem skortur á greind og getu. Þannig verður það verra fyrir eigin sjálfsmynd að kalla sig heimskan frekar en þrjóskan, og dómurinn um heimskuna virðist mun harðari og hugsanlega endanlegri, því heimska er lýsing á ástandi en þrjóska er lýsing á hugarfari.

Hinn þrjóski tekur ákvörðun og stendur við hana sama hvað. Hann ákveður til dæmis að Guð sé til og hér eftir lifir hann eftir þeirri sannfæringu sama hvað setur. Eða hann ákveður að Guð sé ekki til og lifir eftir þeirri sannfæringu frá því augnabliki, sama hvað setur. Það að trúa á tilvist Guðs er meiri ákvörðun en þekking, því við eigum jafnvel erfitt með að skilgreina hvað ‘Guð’ þýðir.

Hin heimska eða fáfróða manneskja virðist hins vegar skorta skilning og þekkingu. Manneskja sem viðurkennir að hún veit ekki hvort Guð sé til eða ekki, getur átt það á hættu að vera dæmd sem heimsk, þó að hún sé það ekki, og vilji ekki taka ákvörðun um eitthvað sem hún veit að hún veit ekki. Þannig getur einhver sem talinn er heimskur verið í raun vitrari en þeir sem taldir eru vitrir.

Í sumum menningarsamfélögum er litið á þrjósku sem aðdáunarverðan eiginleika, sérstaklega þegar hann tengist því að standa á eigin skoðunum eða trú. Það er hins vegar engin slík viðurkenning sjáanleg þegar kemur að heimsku. Þannig hljómar það sem meiri móðgun að kalla einhvern heimskan frekar en þrjóskan. 

Ef við skoðum þetta út frá skóla og vinnu, þá er nokkuð ljóst að nemendur og starfsfólk er líklegra til að fá meiri viðurkenningu fyrir þrjósku en heimsku.

Kannski stærsti vandinn felist í að viðurkenna að maður hafi haft rangt fyrir sér í einhverju sem tengist manns dýpstu gildum og trú. Ef maður er þrjóskur mun maður ekki viðurkenna slík mistök, heldur halda sig við það sem maður hefur alltaf gert, og þannig jafnvel reyna að sannfæra aðra um að maður hafi rétt fyrir sér þó að maður hafi rangt fyrir sér. Hugsanlega er það einhvers konar afbrigði af heimsku.

Af hverju heldur fólk fast í ranghugmyndir?

Öllum finnst okkur óþægilegt að hafa ósamræmi í heimsmynd okkar, þegar eitthvað virðist ekki passa. Við vitum að eitthvað er ekki alveg í lagi, en áttum okkur ekki fyllilega á hvað það er.

Fólk fer ólíkar leiðir til að fylla upp í þetta gap sem ósamræmið skapar. Annað hvort verður leiðin sem fólkið velur vel heppnuð eða ekki. Önnur leiðin gefur manni nóg verkfæri til að við getum áttað okkur á af hverju þetta gap er til staðar, en hin leiðin fyllir upp í gapið með því að festa skoðun eða trú sem útskýrir ósamræmið út frá einu ákveðnu sjónarhorni.

Fyrri leiðin tengist gagnrýnni hugsun og námi, en sú síðari tengist meira því sem mætti kalla almenn viðhorf og trúarbrögð.

Eitt sem gerist þegar fólk beitir þessum ólíku aðferðum til að átta sig á heimum, þá myndast gap milli þeirra, því forsendur og viðmið fyrir þekkingu og skilningi þeirra er ólíkur.

Við getum séð þetta gerast í börnum. Þau trúa alls konar hlutum sem eru í þeirra augum raunverulegir, en fullorðnum þætti sjálfsagt kjánalegt að trúa. Eitt dæmi er að sum börn halda að það eitt að fela sig undir sæng geti verndað þau undan skrímslum og illum öndum, sama þó að foreldrar setjist hjá þeim og reyni að sannfæra þau um að skrímsli og illir andar séu ekki til, og ef þau væru til, þá stafaði þeim engin ógn af þeim, þá halda þau ennþá fast í það öryggi sem sængin gefur þeim. 

Annað dæmi er þegar einstaklingur ákveður að halda með einhverju íþróttafélagi. Þó að félagið sé illa rekið og því gengur illa að ná árangri, þá finnur einstaklingurinn ákveðið verðmæti í því að halda með þessu félagi. Það er eins og skoðunin sjálf innihaldi verðmæti sem veruleikinn hefur engin áhrif á.

Á svipaðan hátt og af svipuðum ástæðum halda margir í fordóma sína og ranghugmyndir um heiminn og samfélagið. Þau hafa ákveðið að heimurinn sé á einhvern ákveðinn hátt, og hafa safnað að mér misjafnlega áreiðanlegum upplýsingum og hugsa misjafnlega vel um rökin, en festa sig við eitthvað sjónarhorn sem þeim líkar, og það verður sjónarhornið sama hvað gerist. 

Ef eitthvað gerist sem fellur ekki inn í sjónarhornið, þá er alltaf hægt að finna réttlætingu á þeim upplýsingum þannig að þau passi, í stað þess að voga sér að endurmeta hvort fyrri hugmyndir séu góðar og gildar. Ef hópur er til staðar sem heldur í þessa ákveðnu leið til að sjá heiminn, mun hann leitast til að finna upplýsingar sem henta sjónarmiðinu og hafna þeim sem henta því ekki.

Þannig eru samsæriskenningar og fordómar eins og ákvarðanir sem einhvern tíma hafa verið teknar, og sama hvað veruleikinn lætur í ljós, þá mun ekkert nokkurn tíma verða nóg til að breyta þeim, því það eina sem getur breytt okkar hugarfari, er okkar eigin vilji og áhugi til að læra og átta okkur betur á hvernig heimurinn er í raun og veru.

 

Hreinskilni í orðavali: hvernig orðin skapa heimsmynd okkar

Ímyndaðu þér ef þú kallaðir kött hund, og hund mús, og mús rottu. Hvað myndi gerast? Myndir þú rugla sjálfan þig í rýminu og kannski í leiðinni byrja að rugla aðra í rýminu? Segjum að þú kallaðir gulan rauðan og rauðan bláan og bláan grænan. Fljótlega færi allt í hnút, sérstaklega ef þú reyndir að ræða dýr og liti við annað fólk.

Það að nota réttu nöfnin yfir hlutina er eins og að vera hreinskilinn á eigin tungumáli, það snýst um að blekkja hvorki aðra né sjálfan sig. Ímyndaðu þér að einhver leggi aðra manneskju í einelti, og síðan þegar hún er ásökuð fyrir það, stígur eitt skref til baka og segir afsakandi: “djók!” Væri sú manneskja að kalla hlutina réttu nafni? Væri hún að beita öðru nafni til að rugla nærstadda í rýminu, varpa smá vafa á hlutina til að hún geti hugsanlega sloppið? Mögulega.

Þegar við höfum samskipti við annað fólk eru nákvæmni í orðavali og hreinskilni algjörlega nauðsynleg. Það er nefnilega vandasamara en margur heldur að geta rætt málin þrátt fyrir að allar forsendur séu á hreinu. Það er hægt að misheyrast og misskilja, þó að fólk geri sitt besta til að ræða saman af skynsemi. Það krefst þjálfunar og aga að ræða vel saman, sem felur í sér að hlusta á orð hinnar manneskjunnar og velja rétt eigin orð, og tengja síðan saman í það sem við viljum segja, hugsanir okkar, og í eðlilegu samhengi við samræðuna.

Þegar við veljum réttu orðin þá erum við að byggja forsendur fyrir góðri ákvarðanatöku og trausti. Þetta tryggir að við erum að ræða það sem við í raun og veru viljum ræða.

Fyrir manneskju sem vill rækta eigin hug, nálgast þekkingu og visku, og velta fyrir sér hugmyndum sem ná þúsundir ár aftur í tímann, þarf hún að þjálfa sig í að sjá hugmyndirnar skýrt fyrir sér og af heilindum. Hún þarf kannski að átta sig á því að orð yfir sömu hlutina breytast stundum, út frá samhengi orðræðunnar, og jafnvel út frá hefðum ólíkra menningarheima. Með því að greina og skilja forna og nýja texta, þjálfum við okkur í að hugsa rökrétt, en besta þjálfunin er samt þegar við beitum þessum orðum með okkar eigin hætti.

Það að velja réttu orðin er tengt því að sjá hlutina skýrt og greinilega, hreinskilni, skilningi og góðum samskiptum. 

Því miður gætir stundum að óvarkáru orðavali í daglegu tali, og þá þurfum við að vera á varðbergi, og gæta þess að kalla hlutina réttum nöfnum. Til dæmis þegar við sjáum einhvern beita mikilli hörku er betra að gagnrýna það sem manneskjan gerði fyrir að beita of mikilli hörku frekar en að kalla viðkomandi “fasista”, því slíkt orð er merkingarhlaðið og getur þýtt ólíka hluti fyrir ólíkt fólk. Það er nógu slæmt að beita of mikilli hörku, og það að bæta hugtaki eins og ‘fasisti’ við mun aðeins gera eitt, ýfa upp ófyrirsjáanlegar tilfinningar og reiði.

Það er nákvæmlega þetta sem gerist þegar við köllum hlutina ekki réttu nöfnunum, það verður til þess að umræðan fer í rugl og fólk verður ringlað, í stað þess að halda sig við staðreyndir og átta sig á hlutunum.

 

Hvernig verður siðferði okkar til?

Við ákveðum öll að lifa lífinu einhvern veginn, og við ákveðum að lifa því á ólíkan hátt. Sum okkar viljum við hlíða fornum hefðum, sumir vilja lifa lífinu eins og þeim sýnist, og sumir vilja fylgja ákveðnum leiðum sem þeim finnst skynsamleg.

Sumar fjölskyldur halda alltaf hátíðleg jól, og sumum stendur nokkurn veginn á sama um jólin. Sumar fjölskyldur fara reglulega í kirkju og eru trúrækin, en aðrar fjölskyldur spá ekkert í trúnni. Sumar fjölskyldur leggja mikið upp úr námi, aðrar upp úr vinnu, og sumum stendur nokkurn veginn á sama um nám og vinnu. Sumar fjölskyldur eru brotnar og hver einstaklingur þarf að sjá um sig.

Fjölskyldan hefur gríðarleg áhrif á hvernig manneskjur við verðum, því fjölskyldan býr til rútínur í kringum okkur, og þessar rútínur hjálpa okkur að tengjast öðru fólki í samfélaginu. Ef fjölskyldan hefur gríðarlegan áhuga á knattspyrnu og fylgir ákveðnu knattspyrnuliði, er alls ekki ólíklegt að meðlimir fjölskyldunnar tengist öðrum fjölskyldum með sams konar áhuga.

Það er fleira en bara fjölskyldan sem hefur áhrif á hvernig manneskjur við verðum. En fjölskyldan gefur flestum okkur rútínur sem við notum til að átta okkur á lífinu og tilverunni. Þessar rútínur geta falist í venjum, við hermum eftir þeim sem við virðum mest, við lærum nýja hluti á þeim félagsskap sem við erum í, við erum líklegri til að eignast vini og kunningja sem eru í einhverju samræmi við þær rútínur sem við höfum lært í okkar eigin fjölskyldu, og sum okkar styrkjast á ákveðnum sviðum ef okkur er hrósað, og forðast hluti sem er refsað fyrir. Eftir því sem við vöxum úr grasi förum við að velta fyrir okkur orðspori okkar, lögum samfélagsins, lesum alls konar bækur, förum í alls konar nám, og þannig þróumst við út fyrir þann ramma sem fjölskyldan gaf okkur.

Í einu menningarsamfélagi erum við allskonar. Síðan þegar við breytumst í fjölmenningarsamfélag aukast víddirnar. Siðferði okkar mótast á svo marga vegu, og við þurfum að gæta að öllum þessum áhrifum, ekki gagnvart öðru fólki, heldur gagnvart okkur sjálfum, því þó að oft lærum við ýmislegt gáfulegt og viturlegt frá fjölskyldum okkar, þá geta fordómar og fáfræði verið hluti af þeim upplýsingum sem við meðtökum.

Eftir því sem við áttum okkur betur á margbreytileikanum og öllum þeim upplýsingagjöfum sem til eru í kringum okkur, og leyfum okkur að hlusta með opnum en gagnrýnum hug, leyfum okkur að skoða gaumgæfilega okkar eigin hugmyndir, hvaðan þær komu og hvort þær eigi endilega við þar sem við höldum að þær eigi við, getum við þroskast og dafnað í mannveru sem er ekki einsleit í skoðunum sínum, heldur víðsýn og djúp, og mögulega vitur.

 

Allt það litla sem við gerum telur: hvernig við breytum heiminum

Við getum ekki ákveðið hvernig aðrir koma fram við okkur, en við getum ákveðið hvernig við sjálf komum fram við annað fólk. Að velja það að hegða okkur í samræmi við það hvernig við skiljum hið góða og réttlætið, tryggir að við vinnum ekki öðrum skaða, að við myndum góð sambönd frekar en stuðlum að því að slíta þeim. Við þurfum reyndar að læra þá lexíu að þegar aðrir koma illa fram við okkur, þá er það eina sem við getum gert er að forðast þessa sömu manneskju í framtíðinni, og vinna frekar að því að gera skemmtilega hluti með þeim sem deila sömu gildum.

Þannig verða sum sambönd stöðugt traustari, og önnur rofna. Þegar við sjálf högum okkur í samræmi við heilindi og sanngirni getur það haft áhrif ekki aðeins á okkar nánustu ættingja og vini, heldur getur slík hegðun haft góð áhrif á þetta fólk og þannig haft áhrif á fólkið sem þau umgangast.

Við þurfum stundum að spyrja okkur, hvernig heim viljum við búa til fyrir sjálf okkur og okkar nánustu? Eigum við að forðast illkvittni og sprell sem særir, eða gerir slík hegðun eitthvað gagn, eða ættum við að sýna fólkinu í kringum okkur nærgætni og hlýju? 

Hvernig getum við fundið jafnvægi þannig að nærgætni og hlýja kaffæri fólk ekki í einhvers konar væmnibómul? Má ekki hafa húmor og grínast? Hvernig getum við lifað lífinu skemmtilega ef við þurfum alltaf að velta fyrir okkur að særa ekki einhvern? Allt eru þetta spurningar sem ekkert eitt svar er til við, en snýst að samvisku og sköpunargáfu okkar allra.

Vandasamt getur verið að vera ungur foreldri því allt sem við gerum í því hlutverki er litið lotningaraugum af þeim börnum sem við berum ábyrgð á. Börnin læra eigin hegðun á okkar hegðun. Ef við stríðum okkar börnum, þá munu þau stríða öðrum. Ef við sýnum þeim sanngirni, munu þau sýna öðrum sanngirni. Ef við refsum þeim með einhverjum hætti, þá munu þau refsa öðrum með einhverjum hætti. Ef við erum rausnarleg gagnvart þeim, verða þau rausnarleg gagnvart öðrum. Ef við hunsum börn okkar munu þau hunsa aðra með einhverjum hætti. Öll okkar hegðun við börn okkar munu endurspeglast inn í samfélagið.

Trú og aðdáun - pælingar um hvernig við erum

Segjum að þú hafir áhuga á einhverju eins og skák eða fótbolta. Þá er ekkert eðlilegra en að ganga í skákfélag eða íþróttafélag ef þig langar til að keppa, og ef þig langar ekki til að keppa, finna þér annaðhvort einhvern skákmann eða fótboltafélag til að halda með. Og þegar þú hefur fundið einhvern til að fylgjast með, áttarðu þig fljótt á að fleiri hafa áhuga og halda með þessum einstaklingi eða félagi. Þá gætirðu jafnvel gengið í aðdáendafélag eða keypt vörur til að merkja þig með mynd af þessum skákmanni eða íþróttafélagi. 

Reyndar er afar algengt að aðdáendur liða eins og Liverpool, Manchester United og Arsenal klæði sig upp um víða veröld til að sýna bæði hver öðrum stuðning og skilning, auka þess að styðja við sitt félag eða skákmann. Reyndar er afar sjaldgæft að skákmenn fái jafn sterka aðdáendur en fótboltamenn, en látum það liggja milli hluta.

Það væri nú alveg hægt að vera aðdáandi án þess að sýna þig eða ganga í klúbb, en það væri bara annars konar. Það gæti nefnilega verið mjög skemmtilegt að umgangast fólk sem hefur svipuð áhugamál, auðveldara að skapa skemmtilega stemningu, og svo af sönnum áhuga skoða hvað liðið eða einstaklingurinn hefur verið að gera, fara jafnvel á leiki og spá fyrir um gengið.

Rétt eins og maður getur verið einn að fylgjast með þessu einhvers staðar frá, má segja það sama um trúarbrögð. Ef maður trúir á einhvern einn ákveðinn Guð eða marga ólíka guði, þá er ekkert eðlilegra en að fólk safni sér saman og ræði þessi mál, spái í sögunni og hvað er í gangi, hvernig áhrif þessi trú hefur á fólkið og samfélagið, og jafnvel hvort það væri þess virði að dreifa þessum boðskap víðar.

Sumir verða svo ákafir í sinni trú, rétt eins og sumir íþróttamenn, að þeir fara að trúa því að þeir sem eru í ólíkum hópum séu andstæðingar þeirra. Það þarf samt alls ekki að vera. En stundum er það rétt.

Munurinn á trúarbrögðum og aðdáandaklúbbum fyrir íþróttafélög er sá að þeir sem trúa vilja gera samfélaginu og öðru fólki gagn, það sér áhrifin sem þessi trú hefur haft á það sjálft, og vill sjá þessi áhrif birtast í öðrum einstaklingum. Þannig verða jafnvel til trúarbragðaskólar sem reyna að innræta fólki trúna frá barnæsku. Stundum heppnast það og er það bara allt í lagi, en stundum heppnast það alls ekki, og þá upplifa einstaklingarnir að þeir þurfi að lifa eftir einhverju lífsmynstri sem hentar þeim ekki. Það getur reynst afar sorglegt.

Málið er að hugtök eins og hið góða og dyggðin er eitthvað sem við þurfum að vinna með sjálf. Við áttum okkur smám saman á hvað er gott í lífinu, sumir þurfa að fá einhverja aðstoð við það, en það að vinna góða vinnu hjálpar okkur að átta okkur á dyggðunum, á þeim styrkleikum sem gagnast að þroska til að gera sjálf okkur að betri, ekki bara starfsfólki, heldur líka manneskjum. 

Fyrir manneskju sem starfar á skóla getur stundvísi verið mikilvæg dyggð, á meðan að einhver sem vinnur við að prjóna getur nákvæmni verið meiri dyggð, og fyrir smið getur útsjónarsemin verið nokkuð sem þarf að þjálfa sem dyggð. Það góða fyrir kennarann er að skipuleggja og framkvæma góða kennslu, fyrir þá sem prjónar að prjóna til dæmis fallega peysu, og fyrir smiðinn að smíða traustan skáp.

Það að finna hið góða í manni sjálfum og dyggðirnar sem duga í mannlífinu sem slíku getur verið vandasamt, því hver veit hvenær manni hefur tekist að gera sjálfan sig að góðri manneskju, er það þegar manni tekst að haga sér stöðugt vel, er það þegar manni tekst að hugsa vel, eða er það þegar manni tekst að láta sér líða vel, er það þegar okkur hefur tekist að ná markmiðum okkar? Og hvað þarf að gera og styrkja til að takast allt þetta?

 

Trúarbrögð sem stofnanir: meira en bara trú

"Trúarbrögð eru einstaklega félagsleg fyrirbæri. Trúarleg framsetning er sameiginleg framsetning sem tjáir sameiginlegan veruleika." (Durkheim. 1912. The Elementary Forms of Religious Life.”

Í gær setti ég fram í spurningu þá staðhæfingu að trúarbrögð hafi verið stofnuð af manneskjum. Ástæða mín er einföld. Ég tel allar stofnanir hafa verið stofnaðar og að öll trúarbrögð séu stofnanir.

Stofnanir hafa skipulag og stöður, gildi og starfsemi, samfélagsleg og menningarleg áhrif, menntun og miðlun, sögu og langtímastefnu, auk þess að þær eru færanlegar frá landi til lands og eiga við um ólík menningarsvæði. Þetta tel ég allt eiga við um trúarbrögð.

Þau eru kannski misjafnlega vel útfærð og traust. Sum eru með markaðvél á bakvið sig eins og Coca Cola eða Pepsi fyrirtæki, sem hafa dýpri samfélagslegri áhrif en margan grunar, en mörg þeirra eru meira eins og alls konar Cola framleiðendur sem ná ekki mikilli landfestu um víða veröld. Sterkustu trúarbrögðin eru eingyðis, en flest trúarbrögð um víða veröld eru fjölgyðis - það er hægt að velta fyrir sér af hverju það er, hvort það sé vegna þess að sterkara sé að einbeita sér að einhverju einu í einu heldur en mörgu, er eitthvað sem má velta fyrir sér. 

En já, trúarbrögð eru stofnanir sem hafa verið stofnaðar af manneskjum. Þau innihalda starfsfólk og stjórnendur, alls konar ferla, þjóna samfélaginu, mennta og deila og upplýsingum og reyna að breiða sér út um allt. Hlutverk trúarbragða er að vinna með siðferðisvitund fólks, þannig að það hagi sér almennilega. Það gengur misjafnlega vel, rétt eins og að sumir Cola drykkir eru hræðilegir en aðrir ánetjandi og sívinsælir.

Trúarbrögð þurfa fjármagn og byggingar til að eiga sér samanstað, byggð hafa verið fjöldinn allur af klaustrum, kirkjum, hofum, musterum og alls konar slíkum byggingum, sem reynst hafa afar góð áminning um tilvist þeirra. Kannski er það þess vegna sem reynt er að byggja þessar byggingar háar og áberandi, og maður veltir fyrir sér ef einhverjar aðrar byggingar verða hærri, til dæmis bankar eða fyrirtæki, verða slíkar stofnanir þá áhrifameiri í samfélaginu? 

Já, trúarbrögð eru stofnanir sem reyna að kenna ákveðið siðferði í samfélaginu.

 

Hlutverk trúarbragða: að varðveita þekkingu og visku fyrri kynslóða?

Nú vil ég aðeins velta fyrir mér hvernig við ekki aðeins komum uppgötvunum okkar til skila, ekki aðeins til einstaklinga heldur til mikils fjölda, og ekki aðeins til mikils fjölda heldur helst til allra, og ekki aðeins allra sem eru á lífi, heldur einnig komandi kynslóða.

Við varðveitum upplýsingar frá kynslóð til kynslóðar í bókum, en vandinn er að ekki allir hafa áhuga eða nennu til að lesa bækur frá fyrri kynslóðum. Því þarf eitthvað öflugra tæki en bara bókasöfn. Skólar hafa verið stofnaðir til að fræða fólk um upplýsingar sem varðveist hafa, en í ljós hefur komið að yfirfærsla upplýsinga og þekkingaröflun er ekki sami hluturinn, nemandinn þarf nefnilega að vera námsfús, og hafa áhuga á að læra, og það sem meira er, hann þarf sjálfsagt líka að lesa þessi rit frá fyrri kynslóðum. Þetta krefst heilmikillar vinnu.

Hugsanlega af þessari ástæðu hefur upplýsingum verið pakkað niður og þeim komið fyrir á auðskiljanlegan hátt með því að setja upp trúarbrögð, þar sem aðeins fáir útvaldir afla sér þekkingu frá fyrri kynslóðum og vinna síðan stöðugt við að dreifa boðskapnum til annarra. Þetta fólk fær stöður sem munkar, prestar, djáknar og alls konar. Þessi aðferð virkar að einhverju leyti, þannig að upplýsingum er haldið við og einhverjir viðhalda þekkingu sinni.

Síðan virðist það gerast einhvern tíma í einhverjum kynslóðaskiptum að upphaflegar upplýsingar festast sem einhvers konar kreddur og taka ekki nýjar upplýsingar með í reikninginn. Þannig staðna trúarbrögðin og upp kemur spenna á milli þeirra sem vilja halda í gömlu viskuna og þeirra sem sjá að eitthvað meira getur verið í pottinn búið. 

En megin ástæðan fyrir stofnun trúarbragða virðist vera að varðveita þá visku sem virkar til að viðhalda góðu samfélagi gangandi, en vandinn er sá að það er ekki jafn auðvelt og virðist að yfirfæra visku, hvorki frá manneskju til manneskju, né frá kynslóð til kynslóðar. 

Þetta getur þýtt að fólk myndar sér skoðanir á þessum upplýsingum sem er á skjön við hina upprunalegu visku sem átti að varðveita, og ekki nóg með það, sumir sem festa sér slíkar skoðanir eru tilbúnir að verja þær með öllu sínu afli, án þess þó að átta sig á að þeir hafa villst af leið.