Hvernig verður siðferði okkar til?

Við ákveðum öll að lifa lífinu einhvern veginn, og við ákveðum að lifa því á ólíkan hátt. Sum okkar viljum við hlíða fornum hefðum, sumir vilja lifa lífinu eins og þeim sýnist, og sumir vilja fylgja ákveðnum leiðum sem þeim finnst skynsamleg.

Sumar fjölskyldur halda alltaf hátíðleg jól, og sumum stendur nokkurn veginn á sama um jólin. Sumar fjölskyldur fara reglulega í kirkju og eru trúrækin, en aðrar fjölskyldur spá ekkert í trúnni. Sumar fjölskyldur leggja mikið upp úr námi, aðrar upp úr vinnu, og sumum stendur nokkurn veginn á sama um nám og vinnu. Sumar fjölskyldur eru brotnar og hver einstaklingur þarf að sjá um sig.

Fjölskyldan hefur gríðarleg áhrif á hvernig manneskjur við verðum, því fjölskyldan býr til rútínur í kringum okkur, og þessar rútínur hjálpa okkur að tengjast öðru fólki í samfélaginu. Ef fjölskyldan hefur gríðarlegan áhuga á knattspyrnu og fylgir ákveðnu knattspyrnuliði, er alls ekki ólíklegt að meðlimir fjölskyldunnar tengist öðrum fjölskyldum með sams konar áhuga.

Það er fleira en bara fjölskyldan sem hefur áhrif á hvernig manneskjur við verðum. En fjölskyldan gefur flestum okkur rútínur sem við notum til að átta okkur á lífinu og tilverunni. Þessar rútínur geta falist í venjum, við hermum eftir þeim sem við virðum mest, við lærum nýja hluti á þeim félagsskap sem við erum í, við erum líklegri til að eignast vini og kunningja sem eru í einhverju samræmi við þær rútínur sem við höfum lært í okkar eigin fjölskyldu, og sum okkar styrkjast á ákveðnum sviðum ef okkur er hrósað, og forðast hluti sem er refsað fyrir. Eftir því sem við vöxum úr grasi förum við að velta fyrir okkur orðspori okkar, lögum samfélagsins, lesum alls konar bækur, förum í alls konar nám, og þannig þróumst við út fyrir þann ramma sem fjölskyldan gaf okkur.

Í einu menningarsamfélagi erum við allskonar. Síðan þegar við breytumst í fjölmenningarsamfélag aukast víddirnar. Siðferði okkar mótast á svo marga vegu, og við þurfum að gæta að öllum þessum áhrifum, ekki gagnvart öðru fólki, heldur gagnvart okkur sjálfum, því þó að oft lærum við ýmislegt gáfulegt og viturlegt frá fjölskyldum okkar, þá geta fordómar og fáfræði verið hluti af þeim upplýsingum sem við meðtökum.

Eftir því sem við áttum okkur betur á margbreytileikanum og öllum þeim upplýsingagjöfum sem til eru í kringum okkur, og leyfum okkur að hlusta með opnum en gagnrýnum hug, leyfum okkur að skoða gaumgæfilega okkar eigin hugmyndir, hvaðan þær komu og hvort þær eigi endilega við þar sem við höldum að þær eigi við, getum við þroskast og dafnað í mannveru sem er ekki einsleit í skoðunum sínum, heldur víðsýn og djúp, og mögulega vitur.

 

Allt það litla sem við gerum telur: hvernig við breytum heiminum

Við getum ekki ákveðið hvernig aðrir koma fram við okkur, en við getum ákveðið hvernig við sjálf komum fram við annað fólk. Að velja það að hegða okkur í samræmi við það hvernig við skiljum hið góða og réttlætið, tryggir að við vinnum ekki öðrum skaða, að við myndum góð sambönd frekar en stuðlum að því að slíta þeim. Við þurfum reyndar að læra þá lexíu að þegar aðrir koma illa fram við okkur, þá er það eina sem við getum gert er að forðast þessa sömu manneskju í framtíðinni, og vinna frekar að því að gera skemmtilega hluti með þeim sem deila sömu gildum.

Þannig verða sum sambönd stöðugt traustari, og önnur rofna. Þegar við sjálf högum okkur í samræmi við heilindi og sanngirni getur það haft áhrif ekki aðeins á okkar nánustu ættingja og vini, heldur getur slík hegðun haft góð áhrif á þetta fólk og þannig haft áhrif á fólkið sem þau umgangast.

Við þurfum stundum að spyrja okkur, hvernig heim viljum við búa til fyrir sjálf okkur og okkar nánustu? Eigum við að forðast illkvittni og sprell sem særir, eða gerir slík hegðun eitthvað gagn, eða ættum við að sýna fólkinu í kringum okkur nærgætni og hlýju? 

Hvernig getum við fundið jafnvægi þannig að nærgætni og hlýja kaffæri fólk ekki í einhvers konar væmnibómul? Má ekki hafa húmor og grínast? Hvernig getum við lifað lífinu skemmtilega ef við þurfum alltaf að velta fyrir okkur að særa ekki einhvern? Allt eru þetta spurningar sem ekkert eitt svar er til við, en snýst að samvisku og sköpunargáfu okkar allra.

Vandasamt getur verið að vera ungur foreldri því allt sem við gerum í því hlutverki er litið lotningaraugum af þeim börnum sem við berum ábyrgð á. Börnin læra eigin hegðun á okkar hegðun. Ef við stríðum okkar börnum, þá munu þau stríða öðrum. Ef við sýnum þeim sanngirni, munu þau sýna öðrum sanngirni. Ef við refsum þeim með einhverjum hætti, þá munu þau refsa öðrum með einhverjum hætti. Ef við erum rausnarleg gagnvart þeim, verða þau rausnarleg gagnvart öðrum. Ef við hunsum börn okkar munu þau hunsa aðra með einhverjum hætti. Öll okkar hegðun við börn okkar munu endurspeglast inn í samfélagið.

Trú og aðdáun - pælingar um hvernig við erum

Segjum að þú hafir áhuga á einhverju eins og skák eða fótbolta. Þá er ekkert eðlilegra en að ganga í skákfélag eða íþróttafélag ef þig langar til að keppa, og ef þig langar ekki til að keppa, finna þér annaðhvort einhvern skákmann eða fótboltafélag til að halda með. Og þegar þú hefur fundið einhvern til að fylgjast með, áttarðu þig fljótt á að fleiri hafa áhuga og halda með þessum einstaklingi eða félagi. Þá gætirðu jafnvel gengið í aðdáendafélag eða keypt vörur til að merkja þig með mynd af þessum skákmanni eða íþróttafélagi. 

Reyndar er afar algengt að aðdáendur liða eins og Liverpool, Manchester United og Arsenal klæði sig upp um víða veröld til að sýna bæði hver öðrum stuðning og skilning, auka þess að styðja við sitt félag eða skákmann. Reyndar er afar sjaldgæft að skákmenn fái jafn sterka aðdáendur en fótboltamenn, en látum það liggja milli hluta.

Það væri nú alveg hægt að vera aðdáandi án þess að sýna þig eða ganga í klúbb, en það væri bara annars konar. Það gæti nefnilega verið mjög skemmtilegt að umgangast fólk sem hefur svipuð áhugamál, auðveldara að skapa skemmtilega stemningu, og svo af sönnum áhuga skoða hvað liðið eða einstaklingurinn hefur verið að gera, fara jafnvel á leiki og spá fyrir um gengið.

Rétt eins og maður getur verið einn að fylgjast með þessu einhvers staðar frá, má segja það sama um trúarbrögð. Ef maður trúir á einhvern einn ákveðinn Guð eða marga ólíka guði, þá er ekkert eðlilegra en að fólk safni sér saman og ræði þessi mál, spái í sögunni og hvað er í gangi, hvernig áhrif þessi trú hefur á fólkið og samfélagið, og jafnvel hvort það væri þess virði að dreifa þessum boðskap víðar.

Sumir verða svo ákafir í sinni trú, rétt eins og sumir íþróttamenn, að þeir fara að trúa því að þeir sem eru í ólíkum hópum séu andstæðingar þeirra. Það þarf samt alls ekki að vera. En stundum er það rétt.

Munurinn á trúarbrögðum og aðdáandaklúbbum fyrir íþróttafélög er sá að þeir sem trúa vilja gera samfélaginu og öðru fólki gagn, það sér áhrifin sem þessi trú hefur haft á það sjálft, og vill sjá þessi áhrif birtast í öðrum einstaklingum. Þannig verða jafnvel til trúarbragðaskólar sem reyna að innræta fólki trúna frá barnæsku. Stundum heppnast það og er það bara allt í lagi, en stundum heppnast það alls ekki, og þá upplifa einstaklingarnir að þeir þurfi að lifa eftir einhverju lífsmynstri sem hentar þeim ekki. Það getur reynst afar sorglegt.

Málið er að hugtök eins og hið góða og dyggðin er eitthvað sem við þurfum að vinna með sjálf. Við áttum okkur smám saman á hvað er gott í lífinu, sumir þurfa að fá einhverja aðstoð við það, en það að vinna góða vinnu hjálpar okkur að átta okkur á dyggðunum, á þeim styrkleikum sem gagnast að þroska til að gera sjálf okkur að betri, ekki bara starfsfólki, heldur líka manneskjum. 

Fyrir manneskju sem starfar á skóla getur stundvísi verið mikilvæg dyggð, á meðan að einhver sem vinnur við að prjóna getur nákvæmni verið meiri dyggð, og fyrir smið getur útsjónarsemin verið nokkuð sem þarf að þjálfa sem dyggð. Það góða fyrir kennarann er að skipuleggja og framkvæma góða kennslu, fyrir þá sem prjónar að prjóna til dæmis fallega peysu, og fyrir smiðinn að smíða traustan skáp.

Það að finna hið góða í manni sjálfum og dyggðirnar sem duga í mannlífinu sem slíku getur verið vandasamt, því hver veit hvenær manni hefur tekist að gera sjálfan sig að góðri manneskju, er það þegar manni tekst að haga sér stöðugt vel, er það þegar manni tekst að hugsa vel, eða er það þegar manni tekst að láta sér líða vel, er það þegar okkur hefur tekist að ná markmiðum okkar? Og hvað þarf að gera og styrkja til að takast allt þetta?

 

Trúarbrögð sem stofnanir: meira en bara trú

"Trúarbrögð eru einstaklega félagsleg fyrirbæri. Trúarleg framsetning er sameiginleg framsetning sem tjáir sameiginlegan veruleika." (Durkheim. 1912. The Elementary Forms of Religious Life.”

Í gær setti ég fram í spurningu þá staðhæfingu að trúarbrögð hafi verið stofnuð af manneskjum. Ástæða mín er einföld. Ég tel allar stofnanir hafa verið stofnaðar og að öll trúarbrögð séu stofnanir.

Stofnanir hafa skipulag og stöður, gildi og starfsemi, samfélagsleg og menningarleg áhrif, menntun og miðlun, sögu og langtímastefnu, auk þess að þær eru færanlegar frá landi til lands og eiga við um ólík menningarsvæði. Þetta tel ég allt eiga við um trúarbrögð.

Þau eru kannski misjafnlega vel útfærð og traust. Sum eru með markaðvél á bakvið sig eins og Coca Cola eða Pepsi fyrirtæki, sem hafa dýpri samfélagslegri áhrif en margan grunar, en mörg þeirra eru meira eins og alls konar Cola framleiðendur sem ná ekki mikilli landfestu um víða veröld. Sterkustu trúarbrögðin eru eingyðis, en flest trúarbrögð um víða veröld eru fjölgyðis - það er hægt að velta fyrir sér af hverju það er, hvort það sé vegna þess að sterkara sé að einbeita sér að einhverju einu í einu heldur en mörgu, er eitthvað sem má velta fyrir sér. 

En já, trúarbrögð eru stofnanir sem hafa verið stofnaðar af manneskjum. Þau innihalda starfsfólk og stjórnendur, alls konar ferla, þjóna samfélaginu, mennta og deila og upplýsingum og reyna að breiða sér út um allt. Hlutverk trúarbragða er að vinna með siðferðisvitund fólks, þannig að það hagi sér almennilega. Það gengur misjafnlega vel, rétt eins og að sumir Cola drykkir eru hræðilegir en aðrir ánetjandi og sívinsælir.

Trúarbrögð þurfa fjármagn og byggingar til að eiga sér samanstað, byggð hafa verið fjöldinn allur af klaustrum, kirkjum, hofum, musterum og alls konar slíkum byggingum, sem reynst hafa afar góð áminning um tilvist þeirra. Kannski er það þess vegna sem reynt er að byggja þessar byggingar háar og áberandi, og maður veltir fyrir sér ef einhverjar aðrar byggingar verða hærri, til dæmis bankar eða fyrirtæki, verða slíkar stofnanir þá áhrifameiri í samfélaginu? 

Já, trúarbrögð eru stofnanir sem reyna að kenna ákveðið siðferði í samfélaginu.

 

Hlutverk trúarbragða: að varðveita þekkingu og visku fyrri kynslóða?

Nú vil ég aðeins velta fyrir mér hvernig við ekki aðeins komum uppgötvunum okkar til skila, ekki aðeins til einstaklinga heldur til mikils fjölda, og ekki aðeins til mikils fjölda heldur helst til allra, og ekki aðeins allra sem eru á lífi, heldur einnig komandi kynslóða.

Við varðveitum upplýsingar frá kynslóð til kynslóðar í bókum, en vandinn er að ekki allir hafa áhuga eða nennu til að lesa bækur frá fyrri kynslóðum. Því þarf eitthvað öflugra tæki en bara bókasöfn. Skólar hafa verið stofnaðir til að fræða fólk um upplýsingar sem varðveist hafa, en í ljós hefur komið að yfirfærsla upplýsinga og þekkingaröflun er ekki sami hluturinn, nemandinn þarf nefnilega að vera námsfús, og hafa áhuga á að læra, og það sem meira er, hann þarf sjálfsagt líka að lesa þessi rit frá fyrri kynslóðum. Þetta krefst heilmikillar vinnu.

Hugsanlega af þessari ástæðu hefur upplýsingum verið pakkað niður og þeim komið fyrir á auðskiljanlegan hátt með því að setja upp trúarbrögð, þar sem aðeins fáir útvaldir afla sér þekkingu frá fyrri kynslóðum og vinna síðan stöðugt við að dreifa boðskapnum til annarra. Þetta fólk fær stöður sem munkar, prestar, djáknar og alls konar. Þessi aðferð virkar að einhverju leyti, þannig að upplýsingum er haldið við og einhverjir viðhalda þekkingu sinni.

Síðan virðist það gerast einhvern tíma í einhverjum kynslóðaskiptum að upphaflegar upplýsingar festast sem einhvers konar kreddur og taka ekki nýjar upplýsingar með í reikninginn. Þannig staðna trúarbrögðin og upp kemur spenna á milli þeirra sem vilja halda í gömlu viskuna og þeirra sem sjá að eitthvað meira getur verið í pottinn búið. 

En megin ástæðan fyrir stofnun trúarbragða virðist vera að varðveita þá visku sem virkar til að viðhalda góðu samfélagi gangandi, en vandinn er sá að það er ekki jafn auðvelt og virðist að yfirfæra visku, hvorki frá manneskju til manneskju, né frá kynslóð til kynslóðar. 

Þetta getur þýtt að fólk myndar sér skoðanir á þessum upplýsingum sem er á skjön við hina upprunalegu visku sem átti að varðveita, og ekki nóg með það, sumir sem festa sér slíkar skoðanir eru tilbúnir að verja þær með öllu sínu afli, án þess þó að átta sig á að þeir hafa villst af leið.

 

Leitin að heiðarleika og hreinskilni

Sem barn og unglingur stóð ég sjálfan mig að því að vera manneskja sem ég vildi ekki verða. Þá laug, blekkti ég og sveik fólk. Til allrar hamingju áttaði ég mig á að þessi hegðun hafði slæm áhrif á þá sem urðu fyrir þessari hegðun, og það sem meira var, minn eigin hugur varð skakkur þannig að ég gat ekki hugsað rökrétt. Ég hafði trú á að fylgja eigin tilfinningum, en það leiddi mig aðeins í hegðun sem ekki reyndist eftirsóknarverð. 

Þegar ég hafði áttað mig á þessu ákvað ég að breyta hegðun minni, og ég reyndi að finna fólk til að ræða við um þessar innri pælingar sem ég átti með sjálfum mér, en fann ekki mikið af manneskjum sem höfðu áhuga á slíkum málum. Þannig að ég átti helst samræður með sjálfum mér þegar ég fór í langa sturtu hvern einasta morgun. Ég las mikið, aðallega skáldsögur og teiknimyndasögur og fann fyrirmyndir í þeim sögum, og fann einnig góðar fyrirmyndir í fjölskyldu minni.

En það var samt ekki fyrr en ég rakst á bókina ‘Hver er sinnar gæfu smiður’ eftir Epíktet, að ég sá í fyrsta skipti heimspekibók sem tók á þessum hugmyndum sem ég hafði verið að pæla í, og las hana fljótt upp til agna. Það leið ekki á löngu áður en ég slysaðist í heimspekikúrs í Fjölbrautaskólanum í Breiðholti, þar sem Gunnar Hersveinn Sigursteinsson sýni okkur merkingu, sögu og tilgang heimspekinnar, og benti okkur á bókina ‘Síðustu dagar Sókratesar’, að ég áttaði mig betur á hvað ég þurfti að gera við mína eigin sál. 

Á kvöldin eftir skóla og um helgar vann ég á bensínstöð í Suðurfelli og hafði bókina með mér. Ég las hana ekki bara einu sinni, heldur margoft. Ég skildi Sókrates svo vel, mér fannst hugsanir hans svo tengdar inn í mínar, og sérstaklega þegar hann ræddi um að hið órannsakað líf væri ekki vert þess að lifa því og hvernig flestir þóttust vita eitthvað sem þeir vissu ekki, og hann væri aðeins vitrari sjálfur vegna þess að hann þóttist ekki vita neitt. 

Þetta gekk svo langt að þegar ég sótti um háskóla fékk ég bæði inn í verkfræði og heimspeki, en ég fann að heimspekin snerti mig djúpt og að hún var eitthvað sem ég þurfti inn á við, á meðan verkfræðin væri tæknilegri og vísaði út á við. Ég valdi heimspekina og hef ekki séð eftir því. 

Síðan þá hef ég fengið tækifæri til að kynnast einstaklingum sem hugsa með þessum hætti, leita inn á við og velta fyrir sér heiminum, rökunum, þekkingunni, siðferðinu, fegurðinni, og öllu því sem gefur lífinu djúp gildi, án þess að byrja með einhverri skáldaðri forsendu annarri en þeirri að við getum treyst rökhugsuninni og reynslu okkar að einhverju leyti.

En rökfræðin kenndi mér hversu flókið það getur verið að hugsa skýra hugsun til enda, og hvernig lygar, blekkingar og þá einnig svik, geta varpað skýrri hugsun fyrir borð á þessu skipi sem gott hugarfar getur verið. Þegar ég skyldi þetta af dýpt, ákvað ég að leita eftir innri hegðun sem væri í samræmi við þetta. 

Kannski er það sjálfsagður hlutur fyrir fullt af fólki að segja alltaf satt, vísa veginn og byggja traust, en það var ekki sjálfsagður hlutur fyrir mig; en þetta varð leiðin eftir að ég áttaði mig betur á hlutunum og því hvernig manneskja ég vildi vera. Ég ákvað að láta minn eigin góða vilja gagnvart öðrum og sjálfum mér ráða för, og þrátt fyrir þetta, og stöðugt nám, hef ég fundið fullt af hindrunum í veginum, bæði sem koma að innan og að utan. 

Það tók mig mörg ár að finna góðan leiðarvísi gegnum þennan ólgusjó lífsins, áttavita sem virkaði, en það var þegar ég fór að rannsaka stóuspekina betur og dyggðirnar; og áttaði mig á að dyggðirnar voru ekki einhver kenning sem hömruð var inn í hausinn á fólki, heldur verkfærakista sem hægt var að nota til að byggja upp eigið líf. 

Hægt var að velja þær dyggðir sem manni þóknaðist sjálfur og byggja líf sitt í kringum þær, dyggðir eins og hreinskilni, heiðarleika og leit að visku. Svo fór ég að átta mig á því hvernig ólík samfélög byggðu á dyggðum, og tengdu þær í þau gæði sem þau mátu mest, og þannig urðu trúarbrögð og trúarsamfélög til. Þau eru byggð á gildum og dyggðum, en í stað þess að hver einstaklingur uppgötvi og velji gildin og dyggðirnar út frá eigin rannsóknum, þá er búið að pakka þeim inn í gjöf sem börn fá aðgang að frá fæðingu og þiggja svo endanlega um fermingu.

Ég fékk slíkan pakka og er þakklátur fyrir hann, en ég get líka séð hvernig hann var byggður upp og hvernig hann hefur haft áhrif á hvernig við lifum lífinu. Mér verður stundum hugsað til hvernig lífið væri á Íslandi í dag ef við hefðum haldið uppi sem æðsta gildinu, heiðrinum, í stað fyrirgefningarinnar sem kom með kristninni; og hef velt fyrir mér hvort við séum nógu sjálfstæð og spök til að byggja kerfi sem meðtekur ólík gildi og forgangsröðun á dyggðum en við eigum að venjast, sem þýðir þá að við tökum sem gild bæði öll möguleg trúarbrögð og þá sjálfstæðu leit einstaklinga sem fram fer utan trúarbragðanna.

En ég hef mínar efasemdir, því ég sé leiðtoga í stjórnmálum ljúga, blekkja og svíkja, standa gegn eigin loforðum í stað þess að standa við þau. Í heimspekinni og rökfræðinni lærum við nefnilega að greina hvenær verið er að segja satt samkvæmt ströngum reglum rökfræðinnar og hvenær er verið að segja ósatt með mælskulist og rökvillum, og því miður er gríðarlega mikið af orðræðu sem fer á hrakhóla vegna þess að fólk er að berjast fyrir einhverjum einkahagsmunum, skammtímasjónarmiðum og fordómum. 

Og ég sé að það er erfitt að uppræta allar þessar samsæriskenningar og lygar, því þær falla hratt yfir allan heiminn eins og ryk, og það tekur sannleikann langan tíma að strjúka lygunum í burtu, því um leið og einn blettur er orðinn hreinn, þá fellur ryk samtímis á hann. Hvað veldur því að fólk ljúgi, blekki og svíki getur verið margskonar, það getur verið einhver hræðsla, löngun til að fela eitthvað vandræðalegt, einhvern langar að vinna leik með því að svindla, til að þykjast vera betri en einhver annar, til að verja eigin hagsmuni. Ástæðurnar geta verið margar og flóknar.

Sjálfum finnst mér betra að leita eftir því sem er satt, ég finn næringu í því, hef litla þörf til að deila pælingum mínum, en finnst allt í lagi að fólk viti að svona hugsa ég og lifi, og ákvað fyrir nokkrum vikum að deila dagbókarfærslum mínum og spurningum á blogginu og Facebook. Það hefur gefið lífi mínu nýja vídd.

Mannlegt eðli: að verða meira manneskjur

Tré vaxa og blóm blómstra, þau nærast á jörð og regni. Dýr fæðast, þroskast og deyja, þau geta hreyft sig til að nærast og fjölga sér. Fuglar fljúga, fiskar synda, ormar skríða og ljónin liggja í leti undir pálmatré. Lífið snýst oft um að næla sér í næsta bita, eins og reyndar hjá mannfólkinu.

Við vitum kannski meira um það hvað mannlegt eðli er, en þá þurfum við kannski að horfa í það sem gerir okkur að meira manneskjum heldur að því sem gerir okkur meira að dýrum. Græðgi, grimmd og hugsunarleysi gæti flokkast sem eitthvað dýrslegt, en það sem gerir okkur meira að manneskjum eru allt aðrir hlutir, og ég tel að leiðin að manneskjunni sé í gegnum dyggðirnar.

Helstu styrkleikar manneskjunnar, nokkuð sem við gleymum alltof oft að velta fyrir okkur felst í því hversu vel við getum hugsað um stórt sem smátt, elskað hvert annað og sjálf okkur, þekkt okkar eigin tilfinningar og hjálpað hvert öðru. Við getum tengst á ólíkan hátt, eins og hin dýrin getum við fjölgað okkur, en við getum tengt huga okkar saman með tungumáli og fjarskiptatækni sem er engu lík.

Einnig erum við frjáls til að velja á milli þess sem er rétt og rangt. Veljum við rangt, þá sköpum við vandræði, veljum við rétt, þá sköpum við örlítið betri heim. Við eigum það líka til að leita ekki bara eftir fæði og fjölgun, og tryggja það að fjölskylda okkar nái árangri í lífinu, heldur sækjumst við líka eftir merkingu í lífinu, við leitumst við að hugsa betur og gagnrýnið, við reynum stöðugt að bæta samskipti, samvinnu og samveru með öðru fólki.

Við höfum siðferðisvitund, sem snýst um að gera ekki einungis það sem er gott fyrir mann sjálfan, heldur einnig aðra í samfélaginu, sem og jafnvel fyrir allt mannkynið. Bestu dæmin um manneskjur eru þær sem gera þetta vel. Við reynum flest að átta okkur á muninum á því rétta og ranga, og sjáum skýrt hvaða afleiðingar það hefur að lifa lífinu illa og lifa því vel, bæði fyrir einstaklinginn og samfélagið.

Það er stundum sem dýrslegar hvatir ná völdum á fólki, sem byggir á hatri, grimmd, fordómum og samanburði við aðra, að maður þurfi alltaf að vera númer eitt, alfa-dýrið, og þetta má sjá í stjórnmálamönnum sem vilja ráða yfir öllu hinu fólkinu, og vilja móta heiminn samkvæmt þessari dýrslegu mynd, því sem gerir okkur meira að dýrum og manneskjum, baráttunni fyrir fæði og fjölgun. Þessar hvatir má sjá í flestum harðstjórum og einræðisstjórnum, og reyndar líka í flokkum innan lýðræðisríkja, og í raun finnst mér það siðferðileg skylda okkar sem viljum vera mannleg, að berjast gegn slíkum völdum.

Að heimurinn sé sífellt mannlegri er það sem menntakerfin snúast um, er það sem heimspekin, trúarbrögðin, vísindin og fræðin berjast fyrir. Og hvað eftir annað í sögu mannkyns, birtast öfl sem reyna að rífa niður hið mannlega og þess í stað gera heiminn dýrslegri, grimmari, meira tengdum efni en anda.

Kannski mannlega eðlið felist í því að gefa öllum manneskjum tækifæri til að vera manneskjur, gefa dýrum tækifæri til að vera dýr og gefa plöntum tækifæri til að vera plöntur?

 

Hvaða gagn gerir samviskan?

Ég veit að ég hef samvisku, einhvers konar siðferðilegan áttavita sem hjálpar mér að átta mig á hvað er gott og hvað er vont að gera. Samviskan lætur mig vita ef ég ætla að gera eitthvað sem er ekki alveg nógu gott, en virðist vera hlutlaus þegar kemur að því að gera eitthvað rétt.

Oft undra ég mig á fólki sem getur logið, stolið og svikið; án þess að það virðist plagað af samviskubiti. Ég skil ekki hvernig slíkt fólk getur sofið vel gegnum nóttina eða fundið gleði í eigin lífi. Satt best að segja held ég að slíkt líf sé ekki þess virði að lifa því, í það minnsta gæti ég ekki lifað slíku lífi.

Samviskan hjálpar okkur að átta okkur á dyggðum eins og visku, hugrekki, réttlæti og hófsemi, og haga okkur í samræmi við siðferðilega áttavitann okkar. Ef við ræktum þessa samvisku hjálpar hún okkur að skilja af hverju við gerum það sem við gerum og hvernig hegðun okkar hefur áhrif á annað fólk, þetta hjálpar okkur að rækta og þroska sjálf okkur sem einstaklinga.

Ef við höfum hreina samvisku vinnum við að innri ró og tilfinningalegri vegferð okkar. Ef við áttum okkur á því að hegðun eins og lygar, þjófnaður og blekkingar trufla ekki aðeins þá sem við ræðum við, heldur sest þessi hegðun um í huga okkar og sál eins og dreki sem situr á gulli, og gefur okkur ekki tækifæri til að breyta hegðun okkar til hins betra.

Þegar við höfum hreina samvisku og fylgjum siðferðilega áttavitanum þá styðjum við einnig samfélag okkar. Samfélag sem getur byggst á trausti og sameiginlegri leit að betri heimi hlýtur að vera betra en samfélag þar sem fólk hlýðir ekki eigin samvisku.

Samviskan er grundvöllur laga og réttar; án hennar getum við ekki sett saman góð lög og reglur, sem geta verið virt í aldanna rás. Samviskan er undirstaða ábyrgðartilfinningar, þess að við berum ábyrgð á gerðum okkar. Hún hjálpar okkur að skilja okkar eigin mistök og leiðrétta þau.

 

Af hverju við ættum að segja hvað okkur finnst

Ekkert okkar hefur fullmótaðar eða fullkomnar skoðanir um alla mögulega hluti. Stundum eru skoðanir okkar nokkuð góðar og stundum frekar vondar. Hvort sem þær eru góðar eða vondar, þá er gott að tjá hvort tveggja. 

Ef við tjáum þær góðu þá erum við líkleg til að fá staðfestingu á gæðum þeirra, og ef við tjáum þær vondu, erum við líkleg til að fá gagnrýni sem við getum nýtt til að endurskoða þær. 

Það borgar sig ekki að tengja eigin egó við skoðanir, hvort sem þær eru góðar eða vondar, heldur vera sífellt vera til reiða ef þarf að endurskoða þær eða dýpka. 

Hugsaðu þér ef þú hefur gefið þér fyrirfram einhverja skoðun á ákveðnu grænmeti, til dæmis spergilkáli vegna þess að þér finnst það líta illa út, eða einhver hefur grett sig þegar hann hefur séð það fyrir framan sig, og af þeirri ástæðu langar þig aldrei til að smakka það. Þú segir að þér líki ekki við spergilkál og einhver svarar með spurningunni, ‘af hverju líkar þér ekki við spergilkál’? Ef svar þitt er að þú vitir það ekki, er það ekki næg ástæða til að prófa spergilkálið?

Þegar við tjáum skoðanir okkar, sérstaklega þegar viðmælendur okkar hafa góðan vilja og gagnrýnan hug, þá getum við lært töluvert á því, en ein forsendan fyrir slíkum lærdómi er að við höldum huga okkar opnum og höfum til staðar hugarfar nægrar auðmýktar til að læra og breyta því sem við töldum áður vera satt og rétt. 

Þegar við tökum þátt í slíkum samræðum með fólki sem við getum treyst, getum við sagt frá okkar dýpstu trú, okkar dýpstu skoðunum, því sem við höldum um ólík málefni; og sífellt lært af viðbrögðum viðmælenda okkar. Fátt er dýrmætara í þessum heimi.

 

Hvalurinn og blindu mennirnir

Dag einn í litlu sjávarplássi voru sex blindir vinir að ræða saman um hvalveiðar. Þeir áttu í hatrömmum umræðum um af hverju ætti að leyfa hvalveiðar og af hverju ætti að banna þær, þar til einn þeirra spurði, “Hefur einhver ykkar séð hval?” og þar sem allir voru blindir hristu þeir allir hausinn og sögðu “Nei.” 

“Förum þá og skoðum hval og komumst að því hvort eigi að veiða þá eða ekki,” sagði sá sem fyrst spurði. 

“Hvernig gerum við það?” sagði annar.

“Hvað um hvalaskoðunarferð?” sagði sá þriðji.

Það var samþykkt og fóru mennirnir sex til borgarinnar þar sem hægt var að komast um borð í hvalaskoðunarskip. Allir fóru þeir í vatnsheldan galla og voru svo leiddir um borð. Það var frekar leiðinlegt veður þennan dag, ansi kalt, frekar hvasst, og það rigndi. Þannig að mennirnir sex sátu í skipinu í hnipri og biðu eftir stóru stundinni, að það sæist í hval. 

Loks kom að því, skipstjórinn lýsti yfir í kallkerfinu að hvalur væri í sjónmáli, hægt væri að sjá hann blása og risastór sporðurinn var nú svo nálægt að fólkið í kringum sexmenningana tók andvarp. Og hvalur sló sporðinum niður þannig að skvettist yfir alla farþegana. 

Þegar þeir sex blindu komu heim í sjávarplássið aftur, reynslunni ríkari af hvalnum, þá settust þeir niður og ræddu saman. 

“Hann var frekar kaldur,” sagði einn.

“Já, og blautur,” sagði annar. 

“Heldur hvass,” sagði sá þriðji.

“Og heyrðirðu þegar hann kom upp, þá hljómaði það eins og andvörp og klapp?” sagði sá fjórði.

“Það var saltbragð af honum,” sagði sá fimmti.

“Mér fannst hann bara nokkuð skemmtilegur,” sagði sá sjötti.

 

Það er nokkuð augljóst að þessi dæmisaga er ný útgáfa a blindu mönnunum sem þreifuðu á fíl til að átta sig á hvernig hann væri, fóru svo til konungs að lýsa honum, en lýstu allir einhverjum eiginleikum, en voru ófærir um að lýsa sannleikanum öllum því þeir sáu hann ekki.

Það sama á við um þessa sex íslensku hvalaskoðara. Hvort þeir hafi verið eitthvað nær því að ákveða hvort veiða ætti hvali eða ekki liggur ekki í augum uppi, en við vitum að allir upplifðu þeir hval með einhverjum hætti, og mynduðu sér skoðun á hvað hvalur er.

Og nú er spurningin, hvernig getum við vitað hvað einhver vera er, án þess að vera bundin þeirri skoðun sem við höfum myndað okkur vegna fyrri reynslu? Og hvernig færum við að því að komast að því hvað hvalur er í raun og veru, hvernig færum við að því að nálgast sannleikann?

Og svo þarf ég að spyrja aftur, hvort ætli sé meira virði, skoðunin um hvalinn eða þekkingin? Getum við vitað sannleikann um hvalinn eða erum við takmörkuð við okkar eigin reynslu og sjónarhorn, getum við aðeins haft skoðun sem er dæmd til að vera tálsýn?