Að trúa eða ekki trúa: í leit að jafnvægi

Hvernig finnum við gullna meðalveginn á milli þess að treysta og að efast? Hvernig hefur sú ákvörðun að treysta eða efast áhrif á hvernig við meðtökum nýjar upplýsingar og lærum um heiminn? Hvernig hefur slíkt áhrif á þekkingu okkar og trú? Mig langar að velta þessu aðeins fyrir mér.

Ég hef verið gagnrýndur fyrir að vilja trúa því sem fólk segir í daglegum samskiptum, og að heimskulegt sé að hlusta á opinn hátt og trúa því sem annað fólk segir, því það gæti auðveldlega verið að ljúga. En mér sjálfum finnst heimskulegri að efast fyrst því þá gæti maður verið að útiloka sjónarhorn og þekkingu sem gæti til lengri tíma litið haft eitthvað að segja. Mér finnst betra að trúa fyrst, velta því svo fyrir mér út frá reynslu, skilningi og sönnunargögnum, og reynist þessi trú röng, varpa henni frá mér, reynist hún rétt, taka hana til mín, og sé ég óviss, halda í óvissuna þegar kemur að þessum þætti.

Það getur verið vandasamt að ákveða hvort maður eigi að treysta því sem annað fólk hefur að segja eða efast um það. Frá unga aldri ákvað ég að treysta því sem aðrar manneskjur segja mér, en svo sannreyna það og skoða betur með opnum hug, og ef í ljós kemur að upplýsingarnar voru rangar, að treysta þá minna á orð þessarar manneskju, en samt hlusta á hana með það í huga að hugsanlega urðu henni á mistök frekar en að hún hafi reynt að ljúga að mér. 

Mig grunar að of mikil trúgirni sé jafn slæm og of mikill efi. Betra er að halda huganum opnum og meta það sem er satt eða ósatt út frá fyrri reynslu og skilningi á heiminum og aðstæðum. 

Sá sem efast of mikið er líklegur til að vera tortrygginn á allar upplýsingar, og láta það í ljós með hegðun sinni. Slík tortryggni getur haft lamandi áhrif á þá sem efast um of, betra væri að velta fyrir sér sönnunargögnum og út frá þeim samþykkja eða hafna nýjum upplýsingum. 

Franski heimspekingurinn Réne Descartes (1596-1650) leyfði sér að efast um allt, og út frá því komst hann að þeirri frægu setningu: “Cogito ergo sum” sem má útleggja á íslensku sem: “Ég hugsa og því er eitthvað”. En hann ákvað að þurrka út alla sína fyrri trú og reyna að koma nýrri og áreiðanlegri trú í staðinn fyrir þá gömlu. Hann velti fyrir sér að þó að hann tryði einhverju nýju, þá gæti einhver illur andi verið að blekkja hann, og komst að þeirri niðurstöðu að hann þyrfti að treysta á eitthvað gott til að geta trúað einhverju yfir höfuð. Þessi efahyggja varð til þess að fjöldi heimspekinga hefur frá hans tíð reynt að finna örugga leið að þekkingu og trú.

Skoðum annað dæmi, uppfinningamanninn Thomas Edison (1847-1931), sem hélt að mögulegt væri að finna leið til að halda ljósi lifandi í ljósaperu. Hann hélt í þessa trú og gerði ásamt samstarfsmönnum sínum fjölmargaðar misheppnaðar tilraunir áður en loks heppnaðist að halda ljósi gangandi í ljósaperu. Þarna höfum við dæmi um mann sem trúir á að eitthvað geti átt sér stað sem ekki hefur áður átt sér stað, og gerir það svo að veruleika. 

Ég væri sjálfur alveg til í að vera bæði eins og Descartes of eins og Edison, því Descartes hugsaði virkilega vel um heiminn og stöðu sína í honum, og áttaði sig á að svo margt af því sem hann trúði var ósatt og hann hafði þennan einlæga áhuga á að bæta þekkingu sína á heiminum, og svo vildi ég vera eins og Edison sem hefur óbilandi trú á einhverju sem ekki er til, en verður svo til og breytir heiminum til hins betra. Að finna jafnvægi þarna einhvers staðar hlýtur að vera galdurinn.

Hver hefur ekki heyrt börn segja þegar maður býður þeim eitthvað að borða: “Ég elska ekki svona mat,” og svo þegar þau loks smakka, finna þau að þetta er gott og borða. Efasemdirnar gætu komið í veg fyrir fyrsta smakkið, og þannig komið í fyrir það að barnið nærist og líkar svo í raun næringin. 

Þannig er það með flest, ef við höfnum of snemma, þá getum við misst af einhverju sem getur haft djúp og góð áhrif á okkur. Ef við erum til í að prófa hlutina, svo framarlega sem við treystum manneskjunni sem er að bjóða okkur og vitum að góður vilji stendur að baka, þá þurfum við aðeins að gæta þess að við erum að treysta réttu manneskjunni. 

Millivegurinn á milli trausts og efa er opinn hugur sem er tilbúinn að skoða hvort það sem hann heldur að sé satt, sé satt í raun og veru, og það sem hann heldur að sé ósatt, sé ósatt í raun og veru. Við þurfum að átta okkur á að við getum alltaf haft rangt fyrir okkur og stundum slysast til að hafa rétt fyrir okkur. 

Það er ekkert sérlega gáfulegt að halda að maður hafi alltaf rétt fyrir eða alltaf rangt fyrir sér, millivegurinn hlýtur að vera einhvers staðar þarna á milli, svo framarlega sem maður er tilbúinn til að rýna aðeins í sönnunargögnin.

 

Er til dæmi um algilda staðhæfingu sem, er, var og verður alltaf sönn?

Málið með algildar staðhæfingar er að það þurfa að vera aðstæður, reglur og sameiginlegur skilningur á tungumálinu til þess að einhver ein alhæfing getur alltaf verið sönn.

Til dæmis gætum við sagt að ef við teljum saman hornin í þríhyrningum þá verði þau alltaf 180 gráður, en forsendurnar eru þær að þetta sé í samræmi við stærðfræðireglur þar sem gráður og tölur eru skilgreindar. Þannig verður þetta aðeins satt ef við samþykkjum þessar grundvallarreglur stærðfræðinnar. Ef við höfnum þeim, þá er ég ekki viss um hvort þær séu algildar, þó að þær verði það alltaf innan þessa ramma. 

Það sama má segja um 2 + 2 = 4. Þegar um stærðfræði er að ræða, einhverja hugarleikfimi sem spilar eftir ákveðnum reglum, þá er þetta alltaf satt út frá þeim reglum. En ef við breytum aðeins aðstæðunum og segjumst vera að tala um tvo vatnsdropa sem blandast tveimur vatnsdropum, hversu margir vatnsdropar verða það, eða þegar við blöndum tveimur hugmyndum saman við tvær aðrar hugmyndir, hvað verður það að mörgum hugmyndum, sjáum við að staðhæfingin er ekkert endilega sönn við allar aðstæður.

Ég get staðhæft að ég viti hversu margar stjörnur eru til í alheiminum eða hversu margir litir eru sjáanlegir fyrir mannsaugað, en í sannleika satt getum við ekki einu sinni vitað hvort fjöldi stjarna eða lita séu slétt tala eða oddatala.

Við getum svo athugað staðhæfingu eins og að allt segir gerist eigi sér orsök, og að það sé eitthvað sem er alltaf satt. Reyndar þarf jafnvel þessi fullyrðing að styðjast við ákveðnar reglur og skilning á heiminum, eðlisfræðina og lögmál heimsins samkvæmt henni; en hver veit hvort til sé menningarheimur sem geti hafnað allri eðlisfræði sem slíkri og fundið aðrar leiðir til að sjá orsök og afleiðingu. Til dæmis í sögum og ljóðum virðast orsök og afleiðing oft virka þveröfugt við það sem gerist í veruleikanum, þá getur vatn til dæmis runnið upp á við og fólk flogið. Það sem verra er, sumir gætu freistast til að trúa sögunum frekar en því sem eðlisfræðin segir okkur, og þá fer allt í rugl.

Þegar kemur að stóískri heimspeki, þá snýst hún um að sætta sig við þá hluti sem eiga sér stað í heiminum og hafa jafnvel djúp áhrif á okkur, svo framarlega sem við höfum ekkert um þá að segja. Slík manneskja getur ekki verið mótfallin þyngdaraflinu og samt verið sátt við lífið og tilveruna, hún getur ekki verið ósátt við að fólk ljúgi og svíki og samt fundið hamingju í lífinu.

Heimspekingar í upphafi hinnar grísku heimspeki reyndu að finna staðhæfingu sem er, hefur alltaf verið og verður alltaf sönn. Þales hélt því fram að vatn væri grundvallarlögmál allra hluta, Anaxímender hélt því fram að hið óendanlega væri upphaf allra hluta, Anaxímenes að loft væri frumefni alheimsins, Pýþagoras að tölustafir og stærðfræði væru grundvallarlögmál veruleikans, Heraklítus hélt því fram að breyting væri grundvallarlögmál heimsins, en Parmenídes að breytingar væru ekkert annað en sjónhverfingar og að heimurinn væri óbreytanleg heild, síðan hélt Empedókles því fram að rót alls efnis fælist í frumefnunum fjórum, eldi, vatni, lofti og jörð, Anaxagóras hélt því fram að hugurinn væri það sem tengdi allt í heiminum saman, Demókratus að heimurinn samanstæði af örsmáum atómum og Platón að heimurinn væri tvískiptur, annars vegar í hið skynjanlega og hins vegar í veruleikann. 

Eins og sjá má, getum við nálgast alhæfingar um heiminn frá afar ólíkum sjónarhornum, getum rökrætt hvert þeirra er best, en einhvern veginn getum við alltaf fundið einhverja leið til að sjá veikleika í öllum þessum hugmyndum.

 

Af hverju andmæla sumir staðreyndum?

Við fáum upplýsingar okkar héðan og þaðan, úr reynslu okkar, eða úr því sem við skynjum, dreymum og hugsum. Við fáum þær úr sögum sem gætu virst sannar og verið ósannar og úr sögum sem gætu virst ósannar og verið sannar. Við fáum upplýsingar úr tónlist, málverkum, ljósmyndum, kvikmyndum, jafnvel úr húsgögnum sem hafa verið smíðuð af einhverjum öðrum.

Hvernig við vinnum úr þessum upplýsingum er svo annað mál. Við gætum ákveðið að við ætlum að taka 100% mark á öllu því sem við upplifum, og að allar aðrar upplýsingar verða óáreiðanlegri í okkar huga, allt það sem við heyrum frá öðrum. 

Í raun er tvennt sem við þurfum til að byggja upp trausta heimsmynd af veruleikanum. Annars vegar eru það áreiðanlegar upplýsingar og hins vegar er það traust rökhugsun sem við notum til að flokka hugmyndir og átta okkur á hvernig allar þessar áreiðanlegu upplýsingar passa saman.

Ólíkt fólk velur upplýsingar með ólíkum hætti, en fræði- og vísindafólk byrjar á staðreyndum og því sem þykir áreiðanlegt og líklegt samkvæmt ströngum rannsóknarleiðum sem viðurkenndar eru af ólíkum fræðigreinum.

Sumir velja að taka orð stjórnmálamanna eða trúarleiðtoga sem áreiðanlegar upplýsingar, en það geri ég ekki, því slíkar upplýsingar byggja meira á skoðunum og lífsviðhorfum heldur en staðreyndum. Þó er hægt að læra margt af því sem fyrri kynslóðir hafa lært um heiminn og hægt að njóta margs af því sem menningin gefur okkur, hvort sem það eru listir, matargerð, ólíkur hugsunarháttur, og þar fram eftir götunum.

Sama hvort við byggjum okkar eigin heimsmynd og þekkingu á fræðum eða menningu, þá borgar sig að beita gagnrýnni hugsun til að átta okkur á hvað við samþykkjum og hvað við höfnum, sem og nógu mikilli auðmýkt til að sjá að við getum haft rangt fyrir okkur og þurft að endurskoða eigin hug ef hugmyndir okkar reynast stangast á við veruleikann.

Það að byggja heimsmynd sína á stjórnmálum, trúarbrögðum eða einhverju öðru svipuðu, eins og íþróttum, þá er það eins og að byggja heimsmyndina á útliti skýja sem fljóta yfir höfði okkar. Öll þessi fyrirbæri sem sjást í skýjunum geta þá talist til veruleikans. Ef við sættum okkur hins vegar við heim fræða og vísinda, gæti það duga okkur að vita að það sé skýjað og að hugsanlega gæti rignt í kjölfarið.

 

Hver er munurinn á námi og kennslu?

“Ef við kennum í dag eins og við kenndum í gær stelum við morgundeginum frá nemendum okkar.” - John Dewey. Lýðræði og Menntun. 1916. 

Í menntavísindum er gerður greinarmunur á námi og kennslu. Samt virðist þessi greinarmunur ekki alltaf vera gerður af þeim sem velta kennslufræðinni lítið fyrir sér. Við þurfum að þekkja okkar eigin takmörk, hvort sem við erum að kenna eða læra.

Stundum hef ég heyrt þá hugmynd að kennsla sé “yfirfærsla þekkingar”, að hún sé tekin frá einum stað og sett inn í annan. En það er misskilningur. Við getum ekki fært þekkingu úr einni manneskju í aðra. Þekking er eitthvað sem við byggjum upp, hvert og eitt, út frá upplýsingum og reynslu, með athygli og vinnu. 

En veltum þessu aðeins fyrir okkur.

Kennsla felst til dæmis í miðlun upplýsinga, skipulagi námsumhverfis, framkvæmd kennslustunda, leiðsögn og stuðningi við nemendur, og stundum námsefnisgerð. Það er misjafnt hvað kennarinn vill að nemandinn taki með sér í lok kennslu, en yfirleitt er það ákveðin þekking og skilningur, færni og viðhorf, sem í einu orði er kallað hæfni. 

Kennarinn getur ekki þvingað þessari hæfni upp á nemandann, nemandinn þarf að sýna náminu athygli, þarf að viða að sér upplýsingum, ekki aðeins frá kennaranum, heldur einnig úr eigin reynsluheimi, af netinu, úr bókum, úr tímaritsgreinum, frá öðru fólki úr samfélaginu og þar fram eftir götunum. Einnig þarf nemandinn að leggja á sig vinnu, oftast einhvers konar rannsóknarvinnu, þarf að skipuleggja sig og eigin þekkingu, afla sér verkfæra og síðan æfa sig í að beita þeim. Sjálfsagt gengur misjafnlega í fyrstu tilraun, en flest okkar getum lært hluti sem við einbeitum okkur að. Loks þurfum við að vilja gera það sem við höfum lært, við þurfum að móta viðhorf til að gera það sem við höfum lært vel og vandlega, og gæta þess að lærdómurinn verði að dyggð.  Þetta getur verið jafn einfalt og að negla nagla af nákvæmni, fjarlægja tönn úr gómi án þess að valda skaða, eða skrifa grein um muninn á námi og kennslu.

Hlutverk nemandans er einmitt að nota kennsluna til að byggja upp eigin þekkingu, færni og viðhorf, og gerir það best með því að sýna þá virkni sem ætlast er til samkvæmt áætlun kennarans. Nemandinn getur tekið við upplýsingum og unnið úr þeim, en getur aldrei tekið þekkingu frá annarri manneskju. Það er algengur misskilningur. Nemandinn er sá sem þarf að vinna til að nám eigi sér stað. 

Kennari getur kennt betur en nokkur annar án þess að nemandinn læri nokkuð, og nemandi getur lært ýmislegt án þess að fá nokkra kennslu. Kennsla hjálpar nemandanum að öðlast hæfni hratt og vel, en það er á ábyrgð nemandans hvort að hann þiggi þennan stuðning og leggi á sig þá vinnu sem þarf til að öðlast þessa hæfni. Sé nemandinn latur og fylgist ekki með eða sinnir ekki námi sínu, þá mun hann ekki læra. Svo einfalt er það.

Hvað er skylda?

Þegar nasistar komust til valda í þýskalandi gengu margir til liðs við þá og héldu að það væri þeirra skylda að þjóna þýska ríkinu. Hvort sem þeir vissu það eða ekki, þá var önnur skylda æðri. Sú skylda var að þjóna mannkyninu og góðum vilja eftir bestu getu. Nasistar vildu ekki hlusta á slík markmið og helst afmá þær manneskjur sem mótmæltu grimmd þeirra. Til allrar hamingju barðist mikill hluti mannkyns gegn þessu brjálaði, sem á endanum varð til þess að nasistar neyddust til að gefast upp. 

Eftir stríð hafa sjálfsagt margir séð að sér og eftir því sem þeir höfðu gert fyrir Ríkið, og snúið lífinu til betri vegar. 

En skylda er margsnúið hugtak. Það merkir nefnilega ekki það sama fyrir ólíkar manneskjur. Það fer svolítið eftir gildum þeirra og skilningi á hvað er gott og hvað er illt. Enginn vill gera neitt illt, og eru að gera sitt besta, rétt eins og allir þeir hermenn sem gengu í lið með nasistum, allar konurnar sem stóðu með þeim, öll börnin sem ólust upp í Hitlersæskunni.

Það væri frekar barnalegt að telja slíkan hugsunarhátt vera úr sögunni, og það væri afar hollt fyrir okkur að muna hvað getur gerst ef markmið eins og heimsyfirráð einnar þjóðar trompar allt annað, ef góðmennskan og hjálparstarf er fótum troðið, ef markmiðið verður dýrmætara en mannslífið, ef manneskjurnar verða gerðar að tölustöfum á blaði, í stað þess að vera óendanlega dýrmætar verur sem eiga skilið að lifa frjálsu og heilbrigðu lífi, fyrir það eitt að vera til. 

Ég get ekkert að því gert, en þegar ég heyri af fólki sem talar um að okkur beri ekki skylda til að gera ákveðna hluti, þá velti ég fyrir mér hvort að mannkyninu hafi nokkuð borið skylda til að stoppa nasista, því ekki voru til lög sem kröfðu allt mannkynið til þess, ekki bar miskunnsama samverjanum skylda til að stoppa og hjálpa manni sem hafði verið rændur og barinn. Ber okkur aðeins skylda til að bjarga drukknandi manneskju frá drukknun, ef það stendur í lögum?

Er skyldan lagalegt hugtak eða siðferðilegt, og ef það er siðferðilegt en ekki lagalegt, þýðir það þá að henni fylgi engin kvöð? Er sómakennd og skylda gagnvart henni ekki nóg til að gera það sem er rétt, eða þurfa lögin að liggja að baki?

Hugsum þetta aðeins betur. Nasistar bjuggu til sín eigin lög og reglur sem áttu við um alla Þjóðverja og alla þá sem lutu yfirráðum þeirra. Margar af reglum þeirra og mörg af þeirra lögum voru grimm og í sjálfu sér ill. Þetta þýðir að þegar einhver semur og setur lög og reglur, þá verða þær ekki réttlátar í sjálfum sér, sérstaklega ef þær valda þjáningum og skapa vandamál. Þegar við sjáum slíka reglu, þá getur það verið skylda okkar að hlýða henni ekki, þó að sumir telji það vera skyldu okkar að hlýða henni. Ef við sjáum að hún er ranglát í sjálfri sér, þá hljótum við að hafna henni.

Grundvöllurinn á bak við öll lög og allar reglur eru að við séum góð og sanngjörn hvert við annað. Þegar í ljós kemur að afleiðingar regluverks er andstæða hins góða, þýðir það að berjast verður gegn hinum ranglátu lögum og reglum. 

Vandinn er sá að mikið af fólki trúir því að lög og reglur séu eitthvað gott og rétt í sjálfu sér, að þeim ber að fylgja, sama hvað. En það er ekki málið. Sumt er rangt þó við teljum það vera rétt, en að þekkja muninn á ranglæti og réttlæti krefst dýpri skilnings en þess að þekkja lögin, heldur einhvers meira, viðmiða og gildismats sem ekki er hægt að lögfesta, heldur er eitthvað sem samviska okkar vekur á frekar dularfullan hátt djúpt í okkur sjálfum.

 

Hvað er ekki hægt að kenna?

Þú getur ekki kennt einhverjum að elska einhvern annan. Þú getur ekki kennt einhverjum að elska íþrótt sem honum líkar ekki. Þú getur ekki kennt einhverjum að upplifa tilfinningar þínar. 

Þu getur ekki kennt einhverjum visku, hugrekki, réttlæti eða aðrar dyggðir. Þú getur ekki kennt öðrum þekkingu þína.

Hins vegar er hægt að tjá og miðla upplýsingum.

Er kennsla kannski eitthvað annað en við höldum hana vera?

Það sem skiptir mál: veraldleg og andleg gæði

Í gær bauðst systir mín, stjúpsonur og vinur minn til að fara með að húsi mínu sem statt er ofan á hraunfljóti sem flæðir beint undir húsinu. Ég var snortinn af því að þau buðu mér, en þáði boðið frá vini mínum, en hann á stóran bíl sem gat ferjað heilmikið af mínu lítilfjörlega dóti, sem ég túlka ennþá sem verðmæti, þó að vissulega gæti ég lifað lífinu án þess að eiga allt það sem ég vil bjarga.

Umfram allt er ég þakklátur fyrir að eiga svona góða að sem vilja gefa mér af verðmætum tíma sínum til að bjarga hlutunum mínum, og ég áttaði mig á því þegar við sátum í bíl björgunarsveitar í gær með hjálma á hnjánum hvað þessi vinátta er miklu verðmætari en nokkur bók, dekk, matur eða veraldleg auðæfi sem hvíla í húsinu mínu. 

Við sækjumst eftir alls konar hlutum. Meiri peningum, flottari bíl, stærra húsi, glansandi leikföngum, nýjustu tækjunum, frægð á samfélagsmiðlum, að aðrir hlægi að bröndurunum okkar, að öðrum líki við það sem við gerum, að öðrum líki við það sem við erum. Samt ef þú pælir aðeins í því skiptir ekkert af þessu máli, svona í stóra samhenginu.

Ef þú tapar öllu því veraldlega sem minnst var á hér að ofan hefur ekki tapað neinu, ekki nema þú ákveðir að þú viljir halda öllum þessum hlutum. Stundum viljum við halda í og eiga hluti sem skipta engu máli, og gleymum því sem skiptir virkilega máli.

Það er eitthvað við vináttu sem er varanlegt, hún er andleg og getur lifað áfram óháð tíma og rúmi og þó að vitnisburðurinn um hana lifi aðeins og deyi svo lengi sem við lifum, þá er hún verðmæti sem við förum með alla leið.

 

Veljum frið frekar en afbrýðisemi

Afbrýðisemi er tilfinning sem getur sprottið upp þegar við sjáum að einhver annar eignast hlut eða fær tækifæri sem okkur finnst að við ættum sjálf að hafa fengið. Afbrýðisemi er oft kölluð leiðinlegasta syndin eða lösturinn því hún veldur þeim sem hefur hana sífellu hugarangri og gerir ekkert gagn, heldur verður hún aðeins til þess að sá sem finnur til hennar verður smám saman reiður út í aðra, nákvæmlega vegna þessa samanburðar.

Það er auðveldlega hægt að komast hjá að finna til afbrýðisemi, en það krefst íhugunar og sjálfsþekkingar, og þess að vera sáttur við það sem maður hefur, frekar en langa stöðugt í eitthvað sem maður hefur ekki. Það er nefnilega hægt að stjórna hvað maður vill. Ég get ekki stjórnað hvað þú vilt, en ég get svo sannarlega stjórnað hvað ég vil.

Þessi tilfinning, afbrýðisemi, getur sprottið fram hjá hverjum sem er og hvenær sem er. Málið er að ef hún herjar á okkur aðeins í augnablik og við finnum einhvern smá sting, og okkur tekst síðan með skynsamlegri hugsun að bægja henni frá, í stað þess að dvelja við hana, leyfa henni að festa rætur í sál okkar og dreifast um alla tilvist okkur, þá höfum við sparað okkur mikinn tíma og erfiði.

Ein af leiðunum sem ég þekki til að komast undan þessari tilfinningu sem afbrýðisemin er, er með því að langa aðeins í það litla sem maður hefur, og þá er ég ekki að tala um hluti, húsnæði, bíl, heilsu eða líf; heldur það að geta tekið ákvörðun hér og nú; það er það litla sem við höfum, og ef við áttum okkur á því verður líf okkar strax betra, en ef við áttum okkur aldrei á því. 

Aðrar leiðir eru að lýsa yfir þakklæti fyrir það sem maður hefur, fyrir það góða sem gerist í lífinu, og stefna á það að læra sífellt eitthvað nýtt og áhugavert hvern einasta dag. Fagnaðu þegar þér gengur vel, og þegar illa gengur, taktu því af æðruleysi og þakkaðu fyrir að ekki fór verr.

Það er í það minnsta það sem ég geri sjálfur, eða reyni að gera, og ég er afar sáttur við tilveruna þrátt fyrir að hafa lent í margskonar krefjandi aðstæðum hér og þar um heimsbyggðina, hörmungum af völdum náttúru og manna, sem hægt er að bregðast við og gera að tækifæri til að vaxa og þroskast sem manneskja frekar en að láta þessa ytri atburði buga sig. 

Því sem ég þakka fyrir þessa hugarró er fyrst og fremst kynni mín af heimspeki, sem er í raun pælingar um allt það sem hefur vægi í lífi okkar: siðferðið, rökhugsunin, þekkingin, fegurðin og heimurinn.

 

Stóískt hugarfar: innri styrkur gegn ytra mótlæti

Nú standa Grindvíkingar í þeirri íþrótt að fá að fara inn á heimili sitt með nokkurra daga millibili og kannski fá að sækja eitthvað af eigum sínum. Það er til dæmis ekkert sjálfsagt að eiga sinn eigin borðbúnað, þar með talið Italaglös og Múmínbolla, bækur, rúm, sófa eða borðstofuborð, sjónvarpstæki, hjól, dekk undir bílinn, verkfærakassa, mat í ísskáp eða frysti, grilla úti, grípa í skákborðið eða spil.

Það er ekki hægt að bjóða fjölskyldu í mat, passa barnabörnin, skreppa saman út á róluvöll eða búð. Það er svo margt sem hefur færst algjörlega til hliðar þessa dagana. En samt halda flestir stóískri ró sinni. Æðruleysið og róin hafa verið umtöluð þessa dagana, þrátt fyrir að fólk sé ósátt með stöðuna og gagnrýni yfirvöld af hörku. Það má. Sannur stóuspekingur myndi sjálfsagt geta yppt öxlum yfir þessum veraldlegu eigum, og viðurkenni ég fúslega að vera ekki kominn nógu langt í sjálfsaga til að flokkast sem slíkur, en viðleitnin er þó til staðar.

En nú langar mig að velta aðeins fyrir mér hvað það þýðir að vera stóuspekingur, enda hefur því ansi mikið verið fleygt fram undanfarið að Grindvíkingar séu afar stóískir. Þar sem ég hef sjálfur stúderað þetta hugtak og reynt að haga mér í samræmi við dyggðir hennar til margra ára, finnst mér sjálfsagt að deila einhverju smáræði af pælingum um stóuspeki og stóuspekinga.

Stóuspekingur lítur á dyggðir sem það dýrmætasta í tilverunni. Þær dyggðir sem stóuspekingar verja mestum tíma í að byggja upp í eigin persónuleika eru viska, hugrekki, réttlæti og hófsemi. Stóuspekingur reynir að láta ytri atburði hafa sem minnst áhrif á sig, og er fær um að öðlast ró með skynsemi og rökhugsun að vopni. Þeir gera skýran greinar mun á því sem þeir geta og geta ekki stjórnað. Þeir leitast við að haga sér í samræmi við dyggðirnar eins og ekkert sé sjálfsagðara.

Annars eru stóuspekingar eins og flestar aðrar manneskjur, þeir hafa sína galla, eru ekki fullkomnar manneskjur, en átta sig á hversu gott getur verið að hafa stjórn á því sem er innan umfangs þeirra. 

Stóuspekingar eru ekki tilfinningalausir. Þeir tala ekki um að eyða tilfinningum, heldur að hafa stjórn á þeim með rökhugsun og á uppbyggilegan hátt.

Stóuspekingar eru ekki bölsýnir. Þeir hvetja fólk til að vera raunsætt og horfa á lífið með hlutlægum hætti, rétt eins og vísinda- og fræðimenn gera. Með þeim hætti geta þeir verið betur undir það búnir að sætta sig við það sem þeir geta ekki breytt, en það þýðir ekki að þeir verði að búast við hinu versta.

Stóuspekingar hafna ekki gleði og ánægju. Þeim getur þótt gaman að syngja, dansa og geta auðveldlega haft góðan húmor. Yfirleitt eru þeir auðmjúkir og tilbúnir að hlusta á annað fólk, en standa nokkuð traustir fyrir þegar kemur að eigin hugsunarhætti, sem þýðir þó alls ekki að þeir séu þrjóskir.

Stóuspekin er ekki bara fyrir fáein gáfnaljós sem komast í háskóla, heldur fyrir alla, óháð menntunarstigi, því hún snýst um visku í hversdagslífinu, óháð menntastigi eða gáfum.

Stóuspekin er ekki trúarbrögð en krefst andlegs aga og trú á mátt hugans. Í stóuspekinni má finna pælingar um dyggðina og eðli alheimsins, en krefst ekki neinnar ákveðnar andlegrar trúar. Einstaklingar geta stundað stóuspeki óháð trúarbrögðum.

Stóuspekingar eru ekki óvirkir og leiðinlegir í samböndum, heldur leggja þeir mikla áherslu á rækt við sambönd sín, sem byggir á virðingu, skilningi og kærleika. Þeir átta sig á að við endum lífið einhvern tíma og meta þá lífið sjálft ennþá meira fyrir vikið, en alls ekki meira en dyggðirnar. Líf, dauði og heilbrigði eru hlutlaus fyrir stóuspekinginn á meðan hið góða og illa er eitthvað persónulegt sem við veljum sjálf eða höfnum í okkar tilvist.

Stóuspekin er alls ekki útdauð. Ein öflugasta hreyfing sálfræðinnar í dag, hugræn atferlismeðferð, byggir á stóuspeki að mestu leyti, þar sem gerður er greinarmunur á því sem við getum stjórnað og getum ekki stjórnað, því sem er raunverulegt og því sem er ímyndun. Stóuspekin getur gagnast við að stjórna álagi, taka góðar ákvarðanir og finna djúpstæða ánægju í lífinu, sama hvað gerist eða bjátar á.

 

Íslands hugrökku hjörtu: að finna æðruleysi í náttúruhamförum

Grindvíkingum hefur mikið verið hrósað upp á síðkastið fyrir æðruleysi. Það sama var reyndar upp á teningnum þegar Vestmannaeyjagosið reið yfir, snjóflóð síðustu ár og áratugi, þetta heyrðist í Suðurlandsskjálftanum og þegar Eyjafjallajökull gaus. Náttúran lætur ansi oft í sér heyra á Íslandi, og þegar manneskjur verða fyrir henni virðist æðruleysið vera eitthvað sem við dáumst að. En hvað er æðruleysi?

Æðruleysi er þessi tilfinning að finna til rósemdar innra með okkur þrátt fyrir allt virðist vera galið fyrir utan okkur. Það er svolítið eins og að húka inni í öruggu steinhúsi í miðjum stormi, þar sem snjórinn þekur allt og hvín í vindinum. Þó að það verði rafmagnslaust er hægt að kveikja á kerti. Þó að hitinn fari af, þá er hægt að klæða sig vel og klappa sér til hita. Við getum alltaf fundið einhverja ljóstýru í okkur sjálfum, eitthvað sem hjálpar okkur að viðhalda ró sama hvað á bjátar.

Reyndar hef ég heyrt fólk tala um að þetta sé ekki hægt, að halda innri ró við gríðarlega erfiðar aðstæður. Einhvern tíma hefði ég kannski trúað því sjálfur, en í dag hef ég reynt það á sjálfum mér, að sama hversu erfiðar aðstæðurnar eru, þá hefur mér tekist að viðhalda nógu mikilli hugarró til að gera það sem þarf að gera þegar þarf að gera það.

Að finna fyrir hugarró þýðir ekki að maður finni ekki fyrir tilfinningum eins og depurð eða sorg, heldur að hugarfar manns verði nógu sterkt til að virka þrátt fyrir allar þessar tilfinningar sem geta sprottið upp við ólíkar aðstæður. Sem dæmi, þá getur manneskja sem þekkir ekki hræðslu ekki verið hugrökk, því hún hefur enga hræðslu til að yfirstíga, en hugrekki snýst um að ná stjórn á eigin hegðun þrátt fyrir hræðslu.

Út frá heimspekilegu sjónarhorni þá getum við öðlast slíka hugarró með því að öðlast skilning á tilvist okkar og stöðu okkar í tilverunni. Stóuspekingar sætta sig við að erfiðleikar eiga sér stað í lífinu og margt gerist sem við höfum enga stjórn á, en að vald okkar felist í hvernig við bregðumst við. Okkur gæti þótt tilvistin vera svolítið geðveik, þar sem hún hefur allt annan gang en vilji okkar og langanir, en reynsla okkar á tilverunni getur hjálpað okkur að öðlast þetta rólyndið sem æðruleysið er.

Það mætti kalla æðruleysið jafnaðargeð, og lykillinn að því er að átta sig á hvað það er sem við ráðum við og því sem við ráðum ekki við, og greina þar á milli.

Þannig hefur æðruleysisbænin eftir Reinhold Niebuhr djúpt gildi, óháð því hvort við trúum á eða höfum hugmynd um hvað ‘Guð’ merkir:

 

Guð gefi mér æðruleysi

til þess að sætta mig við það sem ég fæ ekki breytt

kjark til að breyta því sem ég get breytt

Og vit til að greina þar á milli.