Hvað er það sem gerir hluti óþolandi?

"Fyrir skynsama veru er einungis það sem gengur gegn náttúrunni óþolandi, á meðan það sem er viðeigandi getur hún þolað." - Epíktet

 

Ef það er eitthvað eitt sem mér finnst erfitt að þola, þá er það ranglæti, og þá sérstaklega þegar þeir sem verr standa þurfa að þola árásir frá þeim sem betur standa. 

Dæmi um þar sem varúðarbjöllurnar hringja hjá mér:

Þegar stýrivextir hækka vegna verðbólgu eru það þeir sem verst standa sem taka á sig verstu höggin, án þess að eiga það skilið, því þeir sem verst standa er fólkið sem þarf að taka sér lán til að kaupa sér þak yfir höfuðið. Sumir taka sér bílalán en það er önnur saga. Á Íslandi er fólk ekki verið gegn barsmíðum auðjöfra og fyrirtækja sem miskunnarlaust eru í samkeppni við fólkið á götunni.

Dæmi eru til um fyrirtæki sem yfirbjóða íbúðir og húsnæði sem eru til sölu. Þá standa fjölskyldur frammi fyrir því að bjóða í sama hlut og þurfa að sjá í hverja einustu krónu, og þurfa að bjóða hærra en fyrirtækin sem ætla kannski að kaupa húsnæðið til þess að leigja það út, eða hámarka gróðann. Leigumarkaðurinn á Íslandi er síðan þannig að fyrirtækin sem leigja út sýna enga miskunn við að hækka leiguna það mikið að leigjendur (fjölskyldur eða einstaklingar) neyðast til að flytja út og finna sér nýtt heimili, sem getur þýtt miklar og alvarlegar breytingar í lífi þeirra. Þetta er dæmi um hlut sem er augljóslega gegn náttúrunni, gegn hinu eðlilega í mannlegum samfélögum.

Auðvitað á það ekki að vera barátta upp á líf og dauða að geta eignast húsnæði, sérstaklega á landi þar sem veður er það hart að maður lifir vart veturinn af án húsnæðis. 

Þessi vandi hefur komið upp víða annars staðar í heiminum. Ég hef heyrt af að þak hafi verið sett á leiguverð í einhverjum löndum Evrópu og að fyrirtækjum hafi verið bannað að kaupa íbúðir gagngert til þess að setja þær á leigumarkað. Þetta eru aðgerðir sem hafa verið kenndar við Lúxemborg og Holland, en ég þekki lögin í þeim löndum ekki af dýpt, þó að hugmyndirnar að baki þeim séu skýrar og virðast til þess gerðar að vernda samfélagið.

Málið er að hinn frjálsi markaður, þegar hann verður of frjáls, þá verður hann stundum að ósýnilegu og miskunnarlausu afli sem tekur virkan þátt í eyðileggingu alls þess sem fólk sem verður fyrir því hefur byggt um ævina. Sérstaklega ef það stendur veikt fyrir, þá verður offorsið oft frá slíku afli það hræðilegt að manneskjur bugast, þær brotna niður og verða aðeins að skuggamynd af þeirri manneskju sem þær hefðu getað orðið. Fjárhagslegt óveður getur unnið mikinn skaða rétt eins og náttúrulegt óveður, en fjárhagslegt óveður er samt ekki eitthvað sem kemur frá náttúrunnar hendi, heldur úr samfélagi manna - og er því hægt að afstýra.

Ef mér er refsað fyrir að hafa brotið af mér, gert eitthvað á annarra hlut, brotið lögin, unnið gegn því sem er náttúrulegt, þá finnst mér slík refsing þolanleg, því hún er að breyta ranglæti í réttlæti. En ef mér er refsað fyrir að hafa ekki eignast jafn mikinn pening og einhver annar, fyrir að hafa farið í störf sem fá meðallaun eða lág laun fyrir vel unnið starf frekar en ofurlaun, þá er það óþolandi. Því þarna fær ranglætið að vinna áfram gegn fólki. En þetta gerist, og það er óþolandi.

Það má færa rök fyrir því að þeir sem eiga mest séu þeir sem hafa valdið mestri verðbólgu, og það er fólkið sem hefur ekki þörf á lánum og getur svo sannarlega verið eyðsluklær án þess að finna fyrir því. En verðbólgan kemur samt mest niður á þeim sem hafa lán og eiga jafnvel í vandræðum með að greiða þau.Ef fólkið á pening í krónum, þá hverfur hann frekar hratt, en ef það á erlendan gjaldeyri, þá safnast í sjóði þeirra. 

Það virðist ráðist á það fólk sem minnstu úrræðin hefur úr öllum áttum, því þeir sem hafa verðtryggð lán þurfa að horfa upp á þau hækka um 10% á ári sökum verðbólgunnar, en hinir sem hafa óverðtryggð lán þurfa að horfa upp á þau hækka um 8% á ári. Afleiðingin er að þeir sem eiga mikið fá minna, og þeir sem eiga minna tapa öllu. Sú tilhugsun veldur mér óþægindum, enda segir mín réttlætistilfinning að þetta sé ranglátt.

Enn verra er þegar hinir ranglátu hafa dómstóla, lög og reglur með sér; eitthvað sem er upphaflega búið til sem tæki til að binda siðferðið í orð, til að skikka ólátabelgina til að haga sér almennilega. En þegar ólátabelgirnir eru farnir að setja lögin er voðinn vís. Þegar þeir eru búnir að hnýta þannig um hnútana að þeir sem beittir eru ranglæti geti hvergi leitað sér skjóls, gætt þess að hlutirnir séu gerðir löglega og með fyrirvörum, að það verði löglegt að lúberja fólk með fjárhagslegu ofbeldi, svo framarlega sem að fólk skrifar undir samning þess eðlis, þá er samfélagið allt í djúpum siðferðilegum vanda, því lögin eru ekki í samhljómi með því sem við finnum að er réttlátt. Það sem stríðir gegn réttlætiskennd okkar hlýtur að vera ranglátt í sjálfu sér.

Við hverja tilkynningu frá Seðlabanka Íslands um að stýrivextir verði hækkaðir, þýðir það að vextir á húsnæðislánum rjúka upp, og þegar vextir eru orðnir það háir að fólk ræður ekki lengur við afborganir, þegar það sér að boginn er það hátt spenntur að það ræður ekki við meira, þá er líklegt að það gefist upp á því að þræla til eilífðarnóns. Það hljómar kannski ekki sem há upphæð ef þú hefur engin lán að heyra hækkun um 0.5% á stýrivöxtum, en þetta getur samt þýtt tugi þúsunda á mánuði. Nú er líklegt að vextir á langtímalánum bankanna hækki upp í minnst 8% í næstu viku, sem þýðir að ef þú hefur fengið óverðtryggt lán á breytilegum vöxtum að það breytist þannig. Nú erum við að tala um 8% á ársgrundvelli, sem byrjar strax að telja, og þú byrjar að borga af því mánaðarlega. 

Sjálfsagt áttar venjulegt fólk sig ekki á hvað þetta þýðir, og þá meina ég fólk sem er ekki með háskólagráðu í fjármálaútreikningum, en fjármálaspekingar þekkja vel hvað gerist með vaxtavexti, eitthvað sem lítur mjög sakleysislega út í fyrstu, en reynist svo valda gríðarlegum ójöfnuði. Indverski fjárfestirinn Mohnish Pabrai hefur vitnað í Albert Einstein (líklega ranglega) sem átti að hafa sagt: “Vaxtavextir eru áttunda undur veraldar. Sá sem skilur þá, eignast þá; sá sem skilur þá ekki, borgar þá.” Þó að Einstein hafi kannski ekki sagt þetta, þá er sannleikskorn í þessu. 

Nú langar mig að setja upp reiknidæmi sem er innblásið af sögu sem Pabrai sagði í þessu myndbandi. Segjum að afborganir hafa verið frystar, að ekkert sé greitt upp í lán mánaðarlega, þá sjáum við hvernig upphæðin hækkar.

Tökum óverðtryggð lán upp á kr. 1000 (þúsundkall) sem fyrsta dæmið, síðan mun ég hækka dæmin og reyna að tengja þau við eitthvað í veruleika okkar, en hér geng ég út frá 8% vöxtum á ári, sem þýðir að heildarupphæðin fyrir verðtryggðu lánin er miklu hærri.

• Eftir eitt ár hefur kr. 1000 hækkað upp í kr. 1080
• Eftir fimm ár hefur kr. 1000 hækkað upp í kr. 1469
• Eftir tíu ár hefur kr. 1000 hækkað upp í kr. 2159
• Eftir tuttugu ár hefur kr. 1000 hækkað upp í kr. 4.661
• Eftir þrjátíu ár hefur kr. 1000 hækkað upp í kr. 10.063

Þetta virðist ekkert svo svakalegt, en hækkum nú upphæðina upp í 10 milljónir, en það er raunhæft fyrir einhvern sem hefur tekið bílalán til að kaupa eitthvað eins og Teslu eða nýlegan og flottan bíl.

• Eftir eitt ár hefur kr. 10.000.000 hækkað upp í kr. 10.800.000
• Eftir fimm ár hefur kr. 10.000.000  hækkað upp í kr. 14.690.000
• Eftir tíu ár hefur kr. 10.000.000  hækkað upp í kr. 21.590.000
• Eftir tuttugu ár hefur kr. 10.000.000  hækkað upp í kr. 44.661.000
• Eftir þrjátíu ár hefur kr. 10.000.000  hækkað upp í kr. 100.063.000

Tökum 30 milljónir sem dæmi:

• Eftir eitt ár hefur kr. 30.000.000 hækkað upp í kr. 32.400.000
• Eftir fimm ár hefur kr. 30.000.000  hækkað upp í kr. 44.079.842
• Eftir tíu ár hefur kr. 30.000.000  hækkað upp í kr. 64.767.750
• Eftir tuttugu ár hefur kr. 30.000.000  hækkað upp í kr. 139.828.714
• Eftir þrjátíu ár hefur kr. 30.000.000  hækkað upp í kr. 301.879.707

Tökum að lokum 50 milljónir sem dæmi, því það er alls ekki fjarstæðukennt að fólk sem hefur keypt sína fyrstu íbúð eða hús á um 60 milljónir, og tekið kannski um 50 milljóna kr. lán fyrir því.

• Eftir eitt ár hefur kr. 50.000.000 hækkað upp í kr. 54.000.000
• Eftir fimm ár hefur kr. 50.000.000  hækkað upp í kr. 73.466.404
• Eftir tíu ár hefur kr. 50.000.000  hækkað upp í kr. 107.946.250
• Eftir tuttugu ár hefur kr. 50.000.000  hækkað upp í kr. 233.047.857
• Eftir þrjátíu ár hefur kr. 50.000.000  hækkað upp í kr. 503.132.844

Þetta er það sem verkalýðsleiðtogar meina þegar þeir segja að auðmenn séu að sópa til sín peningum láglauna- og millistéttar. Ef þú skilur ekki þessar tölur, þá áttarðu þig kannski ekki á því sem er að gerast, en ef þú skilur þær, þá sérðu að það er holskefla ranglætis að sópast yfir þá sem eru verr staddir í samfélaginu, og hlýtur að sjá að þetta fólk þarf að verja, og þá ekki með því að lágmarka tjónið, heldur stoppa það og refsa á viðeigandi hátt þeim sem eru að hagnast á þessum óviðeigandi leikreglum. 

Þetta þykir kannski eðlilegt í íslensku samfélagi, en það er alls ekki náttúrulegt, og nokkuð sem líðst hvergi meðal siðmenntaðra þjóða, þjóða sem berjast fyrir því að sérhver þjóðfélagsþegn sé varinn ofbeldi af hvaða tagi sem er.

Því er það í raun ekki forsenda þess að við sköpum samfélag? Að við söfnum okkur saman til að verjast veðri og vindum, og óvinum okkar sem koma utan frá? Ef við þurfum líka að verjast óvinum sem koma innan úr samfélaginu, og sem eru varðir af efsta lagi þess, þá hljótum við að vera í vondum málum.

Til gamans má geta til að sýna hvað vaxtavextir eru magnað hugtak, að ef þú ert sæmilega góður skákmaður og býður andstæðingi upp á 64 skákir, og fyrir fyrstu skákina sem þú vinnur færðu eina krónu, en eftir hverja skák eftir það færðu að tvöfalda upphæðina. Ef þú vinnur allar skákirnar, veistu hvað þú færð mikið í vasann? Ef þú reynir að reikna þetta í huganum þá getur þú týnt tölunni frekar fljótt, en ef maður setur þetta upp í formúlu, verður krónutalan þannig (samkvæmt Pabrai):

18. 18.446.744.073.709.551.615,- 

Þessi lokatala er ansi há, svo fáránlega há að erfitt getur verið að láta sér detta þetta í hug. En málið er að svona eru vextir og vaxtavextir settir upp sem grundvöllur lána víða um heim, en munurinn er sá að verðbólga er reiknuð öðruvísi á Íslandi en annars staðar, Seðlabankinn bregst við öðruvísi á Íslandi en annars staðar og leikreglurnar virðast ekki vera jafnar.

Af hverju það hringir ekki í viðvörunarbjöllum hjá stjórnvöldum er ofar mínum skilningi.

 

Mynd eftir Steve Buissinne frá Pixabay 

Myndband: Compounding is the 8th wonder of the world eftir Mohnish Pabrai

Þegar árásir sigra skynsemina

“Ad hominem árás gegn einstaklingi, ekki gegn hugmynd, er mikið hrós. Það þýðir að manneskjan hefur ekkert gáfulegt fram að færa um skilaboð þín." - Nassim Nicholas Taleb, Svarti svanurinn, 2007.

 

Ein þekktasta rökvilla rökfræðinnar er kölluð "Ad-Hominem", en í stuttu máli merkir hún að þegar rökræður eiga sér stað þá reynir gjarnan annar aðilinn að brjóta gegn lögmálum rökfræðinnar og fara frekar í manninn en boltann, svo fótboltamál sé notað.

Þetta afbrigði mælskulistarinnar á sér stað þegar mælandi reynir að varpa skugga á manngerð, vilja eða eitthvað í fari viðmælanda frekar en að taka á málefninu sjálfu.

Það er mjög óþægilegt að verða fyrir slíkum árásum, sérstaklega ef viðmælandinn hefur ekkert til að verja sig annað en röksemdir og góðan vilja. Hann mun aldrei svara í sama mæli því það er ekki hans eðli að sannfæra aðra um hvað honum finnst, heldur sýna fram á hvernig málum er háttað í raun og veru.

Vandinn er sá að það er mun auðveldara að vekja eftirtekt og sannfæra fólk með skýrum tilfinningum og hörðum dómum frekar en röksemdarfærslum og hófsemi. 

Samt er það skylda allra þegna í lýðræðisríki að fella ekki dóm nema rökin hafi fullnægjandi forsendur. Var ríkissáttasemjari hlutdrægur eða ekki í sínum málflutningi? Óháð sannleikanum hefur orðspor hans var flekkað af andstæðingum hans, honum gefnar upp sakir sem eiga ekki við rök að styðjast. 

Slíkt getur gerst þegar heitar tilfinningar og köld rök rekast á. 

 

Sjá Wikipedia síðu um Ad-hominem rökvilluna: Persónuníð

Mynd: Svarti Svanurinn eftir Taleb á amazon.com

 

 

„Ég hygg að ég hafi gert allt rétt“

Hvað er verðbólga og hvað veldur henni?

Verðbólga er brenglun á verði þegar peningar tapa gildi sínu. - Lewis og Forbes (2022)

Síðustu misseri hafa Íslendingar upplifað töluverða verðbólgu. Seðlabanki Íslands hefur þá stefnu að halda verðbólgunni stöðugri þannig að krónan haldi gildi sínu. Þá er markmiðið að árleg verðbólga verði 2.5% að jafnaði. Árið 2022 endaði í 9.6% ársverðbólgu samkvæmt Hagsjá Landsbankans. 

Samt hafa sumar vörur hækkað mun meira en 9.6%. Sem dæmi er að ég fer nánast daglega í verslun á Íslandi og kaupi mér þar Coca Cola Light. Í desember kostaði hálfs líters flaska tæpar 140 krónur. Í dag kostar slík flaska 199 krónur. Þetta er dæmi um 40% hækkun á vöruverði, reyndar á hlut sem ekki er neitt sérstaklega vinsæll, en þegar verðbólgan er 10% og varan hefur hækkað um 40%, þá þýðir það aðeins eitt. Ef fólk heldur áfram að kaupa þessa vöru í sama mæli og áður, þá verður verðbólgan mun hærri en þessi 9.6%. Þarna er reyndar dæmi um að fyrirtæki verðleggur vöruna á brenglaðan máta, sem verður reyndar aðeins til þess að fólk hættir líklega að kaupa vöruna hjá fyrirtækinu.

Alls konar fyrirbærum er kennt um verðbólgu. Frá tásumyndum á Tene, til þess að fólk fæst ekki í vinnu nema með mun betri launum eftir COVID-19. Það er nokkuð ljóst að hækkun á húsnæðismarkaði hefur verið gífurleg síðustu árin, einnig að álögur ríkisins í janúar hafa haft jafnmikil áhrif á verðbólgu og önnur ár, en alls ekki í takt við það sem er að gerast í samfélaginu. Það er eins og verðbólga frá ríkinu sé á einhvers konar sjálfvirkni og fólkið í brúnni átti sig ekki á að betra væri að taka mið af ríkjandi ástandi heldur en að rúlla boltanum áfram eins og venjulega, þó að aðstæður hafi gjörbreyst. Það heyrist auðveldlega á innantómum rökum stjórnarliða að þeir hafa ekki verið á tánum, bæði vörn og sókn eru léleg og valdhafar í dag eru að fá ljótan skell vegna þess að þau hafa misst einbeitinguna eða eru illa undirbúin fyrir það sem er að gerast.

Annað eins hefur gerst víða um heim. Ég á í fórum mínum milljarð dollara peningaseðil frá Zimbabwe, sem reyndar var einskis virði, en sá seðill er afleiðing verðbólgu þar í landi sem mátti rekja til mikillar spillingar, þar sem forseti landsins hugsaði mest um eigin hag og hafði engan áhuga á velgengni eigin þjóðar, svo framarlega sem hann fékk sitt. Sambærilegir hlutir gerðust á sjöunda áratug síðustu aldar í Bandaríkjunum þegar Richard Nixon var forseti, þegar Þjóðverjar í kringum 1920 kenndu bankamönnum og gyðingum um verðbólguna, og Rómverjar í forneskju kenndu kristnu fólki um verðbólguna. Það getur verið vandasamt að finna sökudólginn, en sjálfsagt er málið það að þeir sem stjórna verðlagi á vörum og þjónustu séu þeir sem bera stærstu ábyrgðina. 

Þegar kemur að hækkun húsnæðisverðs á Íslandi, þá getum við varla kennt fasteignasölum um, heldur markaðsöflunum, samkeppni um framboð og eftirspurn, sem fólk nýtir sér eða ekki. Vilji fólk eignast þak yfir höfuð sér í stað þess að búa hjá foreldrum eða leigja, þurfa þau að kaupa sér fasteign, og eru í samkeppni ekki aðeins við annað fólk sem er í sömu stöðu, heldur fyrirtæki sem kaupa sér fasteignir til að leigja út. Það er ákveðin spilling, því leikurinn er ekki jafn, hvort sem þú ert manneskja í leit að þaki yfir höfuðið eða fyrirtæki í leit að auknum gróða.

Markaðsöflin ráða líka þegar kemur að verðlagningu í verslunum. Vandinn er sá að við erum háð því að kaupa okkur nauðsynjavörur í matinn, og stundum lúxusvörur eins og Coca Cola Light, en getum valið að hætta að kaupa lúxusvörurnar. Samt hafa matvörur hækkað á síðasta ári, og þá aftur í verslunina sem ég versla mikið við, hækkað um meira en 15% á einu ári, nokkuð sem hlýtur að vera algjörlega á ábyrgð þeirra sem reka verslunina. Af hverju fyrirtækið þarf að auka vöruverð veit ég ekki. Kannski er það vegna þess að það er að borga starfsfólki sínu betur, eða bara þessi ósköp venjulega græðgi. Hver veit?

Það var ljóst að vegna viðskiptaþvingana við Rússa þegar þeir hófu stríð gegn Úkraínu að heimsmarkaðsverð á olíu og gasi rauk upp víða um heim, en hvergi í Evrópu hefur eldsneytið verið jafn dýrt og á Íslandi. Af hverju það er veit ég ekki, en það hlýtur að vera merki um að eitthvað sé að þegar kemur að verðsetningu. Ég gerði mitt besta á tímabili og reyndi að nota strætó, ætlaði að sjá hvort ég gæti tekið virkan þátt í að vernda umhverfið með minni mengun vegna eigin bifreiðar, en komst að því að dýrara var fyrir mig að taka strætó, og þar að auki sótti hann mig ekki í samræmi við tímaáætlun, sem þýddi að þetta reyndist gagnslaust fyrirtæki, í það minnsta fyrir mig.

Í gegnum tíðina hefur ýmsu verið kennt um verðbólgu: slæmt veður, COVID, stríði í Úkraínu, launahækkanir, mikil aukning flóttamanna, tásumyndir á Tene, flatskjáir, græðgi fyrirtækja sem stýrast af markaðsöflum, Krónunni, að húsnæðisverð sé inni í vísitölureikningum, lélegri hagstjórn, slakri stjórnsýslu og þar fram eftir götunum. Getur verið að þetta sé allt eða bara sumt að spila inn í, og meira til? 

Þurfum við kannski hvert og eitt að gæta okkar? Það er ekki langt síðan að stjórnvöld ákváðu að setja gjaldeyrishöft á Ísland, og hver veit nema eitthvað svipað sé í kortununum núna, því það er nokkuð ljóst að stjórnvöld eru að missa stjórnina á verðbólgunni, þessari miklu furðuskepnu sem enginn virðist skilja eða þola, en hefur þau augljósu áhrif að verðgildi peninga okkar minnka hratt.

Ég kenni ekki Seðlabankastjóra um verðbólguna, þó að mig langi til þess eftir misheppnaðan húmor hans um tásumyndir á Tene. Hann reynir aðeins að bregðast við henni með þeim tækjum sem hann hefur, eins og stýrivaxtahækkunum. En þær gera bara lítið gagn annað en að valda meiri skaða, sérstaklega þeim sem skulda vegna hárra húsnæðislána sem tekin hafa verið vegna verðlags á húsnæðismarkaðnum. 

Stóri sökudólgurinn virðist vera húsnæðismarkaðurinn þar sem einstaklingar (fjölskyldur) og fyrirtæki eru að berjast um sömu eignirnar - og að sjálfsögðu mun halla á einstaklinga og fjölskyldurnar gegn þeim fyrirtækjum sem hafa miklu meiri auð undir höndum. Ef slíkt fær að viðgangast stjórnlaust áfram um ókomna tíð mun það kosta að fólk hefur ekki efni á eigin þaki yfir höfuðið og neyðist til að greiða þessum fyrirtækjum sem keypt hafa húsnæði leigu. Eins og við höfum séð á síðustu mánuðum, þá eru slík fyrirtæki fyrst og fremst að hugsa um hagnaðinn, en ekki fólkið sem býr hjá þeim. En staðreyndin er sú að við þurfum öll þak yfir höfuðið, og það má líta á það sem sjálfsögð mannréttindi að eiga þak yfir höfuðið frekar en að leigja af fyrirtækjum sem metur auðinn meira en manneskjuna.

Þarna er skekkja sem stjórnvöld geta lagað, en þau þurfa að vakna, skilja og sjá fyrst, og ekki gera bara eitthvað út í bláinn. Heldur átta sig á vandanum og taka aðeins á honum.

Þannig blasir þetta við mér í það minnsta.

 

Mynd eftir Brian Adcock