Hvenær skal gagnrýna manninn og hvenær málefnið?

 

 

Undanfarna mánuði hefur nafn Davíðs Oddssonar varla mátt birtast í fjölmiðlum án þess að maðurinn á bakvið nafnið sé gagnrýndur eða honum hælt, fyrir það eitt að vera sá maður sem hann er og að eiga sér þá sögu sem hann á. Sams konar hróp eru gerð að Ólafi Ragnari, Steingrími Joð, Jóni Ásgeiri, Björgólfsfeðgum, Pálma í Fons, Árna Páli, Þorgerði Katrínu, Steinunni Valdísi, Bjarna Ármanns og þannig má lengi telja. Þetta virðist eiga helst við um stjórnmálamenn og auðglæframenn.

Sama hvað fólk hefur miklar tilfinningar gagnvart manneskju, hvort sem þessar tilfinningar eru jákvæðar eða neikvæðar, er afar varasamt að láta þær hafa afgerandi áhrif á samræður sem eru í gangi. Ég hef heyrt fólk nota orðalag eins og "nú óx hann í áliti hjá mér" eða "nú féll hún í álit hjá mér", eins og það komi málefnum eitthvað við.

Þegar gagnrýni er beint að manneskju frekar en málefni er verið að útskúfa viðkomandi úr samræðunni. Þó að viðkomandi hafi tækifæri til að svara fyrir sig, hefur þegar verið vegið að orðspor hans. Það getur dugað til að gera málið marklaust. Sé manneskjum fyrirfram útskúfað, glatar samræðan mikilvægum eiginleika gagnrýninnar: að taka öll sjónarhorn og allar skoðanir til athugunar, sama hvaðan þau eða þær koma, og svo framarlega sem þau koma málinu við og séu vel rökstudd.

Hróp að manneskju er merki um skort á hæfni til gagnrýnnar hugsunar. Stundum er þessi hæfileikaskortur tímabundinn og þá oft tengdur sterkum tilfinningum, eða langvarandi og hefur meira með slaka menntun, þroska eða uppeldi að gera heldur en skap. Gagnrýnir hugsuðir þurfa nefnilega ekki alltaf að vera yfirvegaðir og rólegir, þó að það sé oft æskilegt þegar verið er að ræða málin. Reiði er hægt að beita bæði á réttan hátt og rangan. 

Rangur farvegur er að gagnrýna manneskjuna frekar en málefnið.

Gagnrýni á manneskju er alvarlegt mál. Slíkt á aðeins við ef manneskjan hefur sannarlega brotið af sér, og þá verður gagnrýnin að ásökun og jafnvel ákæru fyrir dómi. Slíkt þarf að vera afar vel rökstutt, og helst þyrfti áreiðanlegur dómstóll að vera búinn að dæma í viðkomandi máli. Þegar reiði finnur sér hins vegar engan farveg, þegar ekki er hægt að gera upp mál, þegar dómstólar og lögin virka ekki, þá er eðlilegt að reiði brjótist fram gegn þeim manneskjum þar sem ekki tekst að ljúka málum. Sú umræða hefur fullan rétt á sér í samfélagi manna, en sú umræða verður aldrei gagnrýnin.

Svar mitt við spurningunni hér að ofan er: aldrei. Það skal aldrei gagnrýna manneskju á kostnað málefnis, sé þér annt um að málefni leiði til skynsamlegra ákvarðana eða skoðana, og sé þér annt um að málin endi í góðum farvegi. Hins vegar er skiljanlegt þegar engar úrlausnir eru til að reiði brýst út sem gagnrýni á manneskjur.

Á sama hátt er öll umræða þar sem stjórnmálaflokkur er gagnrýndur á kostnað málefnis, tilgangslaus fyrir gagnrýna hugsun. Gagnrýnin hugsun snýst um málefni. Ekki ætti að gagnrýna manneskjur á meðan málefnin eru rædd, jafnvel þó svo að málefnið sé manneskjan sem rætt er um.  

Það þarf að finna jafnvægi á milli tilfinninga og hugsunar. Til að koma á þessu jafnvægi þurfum við að finna leiðir til að réttlætið nái fram að ganga. Réttlætið er nefnilega ekki bara eitthvað óraunverulegt hugtak sem skiptir engu máli þegar lög eru annars vegar, heldur undirstaða bæði laga og siðferðis. Án réttlætis eru engin lög, án sanngirnis ekkert siðferði.

Mig grunar að réttlæti sé einhvers konar hugtak um jafnvægi í mannlegum samskiptum, en að sanngirni sé tilfinning um jafnvægi í mannlegum samskiptum. Grundvöllur samfélagssáttar felst í að jafnvægi verði á milli hugmynda fólks um sanngirni og réttlæti. Og til að samfélagssátt verði til þarf að finna útrás fyrir reiði fólks gagnvart einstaklingum sem talið er að hafi brotið alvarlega af sér gagnvart eigin þjóð.

Best er að þessar leiðir séu löglegar og framkvæmdar af opinberu valdi. Verði það ekki gert, mun þessi reiði auka ójafnvægi og vantraust þegna gagnvart bæði hinu opinbera valdi og þeim einstaklingum sem ekki þurfa að svara til saka fyrir gerðir sínar.

Athugasemdir

[Finnur Bárðarson, 26.4.2010 kl. 18:09]

Veit að samlíkingin er gróf, en er hægt að fjalla um nasismann og kommúnismann án þess að nefna Hitler og Stalín ?

[Hrannar Baldursson, 26.4.2010 kl. 18:23]

Góð spurning, Finnur.

Bókin "Mein Kampf" er til dæmis bönnuð í Þýskalandi og Ungverjalandi, og ég hef velt fyrir mér hvort að það útiloki að næstu kynslóðir geti lært af fyrri mistökum. 

Ef hugmyndin er að átta sig á hugtökunum, nasismi eða kommúnismi, þá yrðum við að átta okkur á þeim án þess að tengja þau við persónur; ef við viljum hins vegar átta okkur á sögunni, þá komumst við ekki hjá því að minnast á manneskjurnar sem að hlutunum komu; og þá ekki með dómum um þær, heldur með vísunum í heimildir um það sem þær gerðu og af hverju þær gerðu það sem þær gerðu.

Við græðum nefnilega ósköp lítið á því að úthrópa þessa menn sem skrímsli, því kannski voru þeir bara veikgeðja útrásarvíkingar sem réðu ekki við kerfin sem þeir höfðu búið til og trúað á.

[Flosi Kristjánsson, 27.4.2010 kl. 10:29]

Mjög þörf umfjöllun, Hrannar.

Hvað sem mönnum finnst um þá aðila sem þú nafngreinir og aðra sem komið hafa við sögu í raunum okkar að undanförnu, þá komumst við ekki hjá því að sólin rís á morgun. Þá verður þetta fólk enn til staðar, því við beitum ekki lengur þeim viðurlögum að "henda fólki". 

Hvaða raunhæfum aðferðum ætla menn að beita til að takast á við veruleikann? Það er skammgóður vermir (en freistandi þó!!) að úthrópa fyrrverandi seðlabankastjóra eða fyrrverandi utanríkisráðherra sem valdasjúka hrokagikki. Ég meina: leysist einhver vandi við blótsyrðin?

[Billi bilaði, 28.4.2010 kl. 13:28]

Þegar ég les þennan pistil, fer ég að hugsa um „virta“ fjölmiðlamenn sem taka að sér að úthrópa manneskjur (í fleirtölu). Nýjustu minni þess eru siðapostular sem nota ansi ljót orð um þá sem hafa mótmælt við heimili fólks á löglegan hátt. Í mikilli andakt reyna þeir að gera þessa mótmælendur að ómennum.

Það sem ég er að fara með þessu er, að mér finnst að taka megi eintöluna út úr pistlinum, að ósekju.

[Hrannar Baldursson, 28.4.2010 kl. 13:34]

Flosi: Raunhæfum leiðum til að takast á við veruleikann? Mín leið var að flytja úr landi með konu og börnum. Mér fannst ég vera að byrja tafl eftir að ég flutti heim árið 2004 með helming liðs á móti fullu liði. Það gengur ekki lengi.

Billi: Rétt hjá þér. Þetta á líka við um hópa.