Nærast stjórnmál og trúarbrögð á göfugum lygum?

"Það lítur út fyrir að leiðtogar okkar þurfi að notfæra sér í töluverðum mæli lygar og blekkingar til að vernda hagsmuni þegna sinna. Og við segjum að allar slíkar lygar væru gagnlegar sem einhvers konar lyf."

- Ríkið, Plató, 459d)

 

Þessa vikuna virðast lygar ráðherra vera mikið mál fyrir þjóðina og fjölmiðla, en lítið mál fyrir aðra ráðherra og stjórnvöld. Þetta lygamál var frekar gróft og lygin augljós en samt er látið eins og ekkert sé. Íslensk börn fá ókeypis kennslustund í gagnsemi þess að ljúga, en það voru nákvæmlega slíkar kennslustundir sem mótuðu hóp fólks sem við köllum í dag útrásarvíkinga.

Það er ekki mitt mál hvað íslensk stjórnvöld kenna börnum okkar. Mitt hlutvek er að vernda börn mín frá þeirra illsku. 

Ráðamenn kippa sér lítið upp við að upp komst um eina lygi og standa þétt við hlið hins uppvísa lygara. Og ég velti fyrir mér af hverju. Eftir smá umhugsun get ég ekki komist að annarri niðurstöðu en að hin uppvísa lygi sé aðeins lítið brot úr miklu stærri lygi, og sé litla lygin viðurkennd, sé hætta á að stóra lygin verði afhjúpuð.

En ekki ætla ég að fjalla um íslensk stjórnmál í þessari færslu. Ég hef meiri áhuga á hinu almenna en því sértæka. Hið sértæka gefur vissulega eldsneyti og ástæður til að fjalla um hið almenna, en aðeins með því að fjalla um hið almenna og fjarlægjast þannig eigin skoðanir og tilfinningar um málefnin, getum við séð í gegnum þoku sjálfblekkinga.

Göfug lygi er þegar valdhafar eða leiðtogar setja fram ósanna mynd til að ná tökum á þegnum sínum eða fylgjendum. Þeim er gefin von um eitthvað annað og betra handan seilingar, eða þá að ákveðnar skoðanir eru festar í sessi sem óhagganlegur veruleiki. 

Dæmi um slíkar göfugar lygar eru margskonar sögur um uppruna heimsins, bæði trúarlegar og sumar jafnvel kenndar við vísindi, eins og kenningin um miklahvell. Þannig er hægt að vinna málum fylgi - þeir sem trúa frekar miklahvelli en öðrum sköpunarsögum eru líklegri til að styðja við vísindalegar framfarir, eins og þær séu veruleiki frekar en hugtak. Í stjórnmálum eru notuð hugtök eins og skjaldborg yfir heimilin, björgunaraðgerðir á strandstað, og ýmsar göfugar lygar notaðar til að vinna fylgi. 

Göfugar lygar er hvorki hægt að sanna né afsanna. Ef ég segist ætla að reisa skjaldborg um heimili landsins, hvernig er hægt að sýna fram á að sú skjaldborg sé ekki í byggingu eða hafi ekki verið byggð, þar sem að hún er hvorki mælanleg né til?

Þessar lygar eru til staðar og fólk lætur blekkjast, því það er verið að gefa þeim eitthvað til að grípa þegar veruleikinn er sá að það er ekkert til að grípa í. Þeir sem eru við það að detta ofan af húsþaki græða lítið á að grípa í ímyndaðan kaðal. Þeir sem eru hins vegar við völd græða heilmikið á að sýna fólki sem heldur að það sé að hrapa fram á ímyndaðan kapal sem það síðan rígheldur í og vil ekki sleppa, enda sjá þau fram á bráðan dauða sleppi það tökum.

Það er hægt að spyrja sig hvort að lygar séu einhvern tíma réttlætanlegar. Sumir telja svo ekki vera. En þá vakna spurningar eins og hvort réttlætanlegt sé að ljúga til að koma í veg fyrir að illmenni komist til valda eða vinni einhverjum skaða. Ég held ekki. Því að með lyginni umbreytirðu sjálfum þér og þínum flokki í eitthvað annað illt afl. Þýði sannsöglin það að þú tapir völdum vegna þess að hin illmennin svífast einskis, vakna spurningar um hvort að lygar séu nauðsynlegar til að vernda þá sem þú vilt vernda. 

Vandinn er sá að við fyrstu lygina verðurðu að holdgervingi þess sem þú vildir berjast gegn. Þú hefur orðið að óvini þínum, og verður stöðugt verri eftir því sem þú fléttar lygavefinn lengur. Þannig umbreytist hið besta fólk í skaðræðisskepnur við þátttöku í hinum grimmu stjórnmálum, og það er vegna þessa að ég sjálfur hef ekki viljað taka þátt í stjórnmálum, því ég vil halda í mín eigin heilindi og ekki spillast, og óttast að stjórnmál geti auðveldlega spillt mér eins og flestum öðrum, enda aðeins mannlegur.

Þessi grein sprettur úr vangaveltum mínum yfir lygum viðskiptaráðherra, manni sem virtist algjörlega heill í gegn sem fræðimaður fyrir aðeins tveimur árum síðan, en hefur nú glatað þeim trúverðugleika sem hann hafði, með því að halda fast og klaufalega í ímyndaðan kaðal sem allir sjá að er ekki raunverulegur, nema kannski hann sjálfur. Það að ríkið styðji við bakið á honum staðfestir aðeins að lygin sé miklu stærri og víðtækari en almúginn fær séð.

Einnig sprettur þessi grein úr þeim samræðum sem átt hafa sér stað í athugasemdakerfi síðustu færsla minna, þar sem hart er barist um sannleikann þegar kemur að trúarbrögðum. Þar hafa ólíkar fylkingar tekist á eins og tveir herir á gríðarstórum vígvelli sannleikans, slegið saman sverðum og skjöldum, og sumir komist að þeirri niðurstöðu að þeir séu í einu liði, og aðrir í öðru liði, en ég sjálfur komist að þeirri niðurstöðu að þetta stríð sé sjónhverfing og ég geti áhyggjulaus ekki aðeins staðið fyrir utan það, heldur smellt á mig vængjum og svifið yfir átakasvæðið og virt fyrir mér fólkið sem slæst hvert við annað og velt fyrir mér hvernig heimurinn væri ef þetta fólk myndi vinna saman að betri heimi, og þá skil ég að hugtakið "betri heimur" getur verið sjálfsblekking ein, þar sem hugtakið sjálft er ekkert annað en göfug lygi.

Pælingar mínar um hinar göfugu lygar hófust þegar ég var barn, en móðir mín hafði sagt mér að ég ætti aldrei að ljúga, ekkert réttlæti lygar. Og ég spurði af hverju, en fékk ekki svör sem ég gat sætt mig við. Samt var þessi hugmynd vakandi í mínu hugskoti og ég velti fyrir mér áhrifum lyga og þess að segja alltaf satt. Ég komst að þeirri niðurstöðu að betra væri að segja alltaf satt vegna þess að ef ég reyndi að ljúga einhverju, þá komst það á endanum upp, þar sem minningin um sannleikann var alltaf sterkari en minningin um lygina. Það er auðveldara að gleyma lygum en hinu sanna. Þar að auki er svo vandasamt að greina hið sanna frá hinu ósanna og átta sig á samhengi þess sem er satt, að lygar eru eins og rafmagnstruflanir í herbergi þar sem þörf er á góðri birtu til að læra.

Það var ekki fyrr en ég fór að lesa heimspeki að ég áttaði mig á að ég var ekki einn í heiminum svo skrítinn að velta þessum hlutum fyrir mér. Og það var þegar ég las Ríkið eftir Plató að ég rakst á málsgrein sem einmitt fjallaði um hina göfugu lygi, og virtist réttlæting á lygum stjórnmálamannsins. Þessi málsgrein vakti furðu mína og reiði. Ég var svekktur út í Plató fyrir að koma með svona rugl, í fyrstu, enda hafði hann í fyrri ritum haldið uppi harðri baráttu gegn sófistum, eða þeim sem ástunduðu sannfæringalist og lygar sem atvinnugrein, og bjuggu til stjórnmálamenn sem gátu rætt mál frá öllum hliðum og notað rök til að koma sjálfum sér til valda, frekar en að leita sannleikans.

Ég velti fyrir mér hvort að einn mesti heimspekingur allra tíma hafi gefist upp í baráttu sinni fyrir sannleikanum. Að sannleiksást hans hafi dáið. Að hann hafi ekki lengur séð tilgang með baráttunni. Að hann hafi verið kominn í hring. Að lygar og blekkingar geti ekki annað en sigrað í stríðinu gegn sannsögli og gagnsæi.

Og að þessi saga hafi endurtekið sig á Íslandi í dag, um 2400 árum síðar.

 

"Hvernig gætum við komið í kring einni af þessum gagnlegu lygum sem við höfum þegar rætt um, göfuga lygi sem myndi, í besta falli sannfæra jafnvel leiðtogana sjálfa, en væri það ekki mögulegt, í það minnsta aðra borgarbúa?

Hvers konar lygar?

Ekkert nýtt, heldur sögu sem lýsir einhverju sem gerst hefur á mörgum stöðum. Það er að minnsta kosti það sem skáldin segja og þau hafa sannfært margt fólk um að trúa orðum þeirra líka. Það hefur ekki gerst meðal okkar og ég er ekki einu sinni viss um að það gæti gerst. Það þyrfti vissulega mikinn sannfæringarkraft til að fá fólk til að trúa því."

- Ríkið, Plató, 414c

 

Fyrri færslur og fjörugar umræður um guðleysi, trú, gagnrýna hugsun, heimspeki og vísindi:

• Hvað gerir þig að þeirri manngerð sem þú ert?
• Er Guð dauður?
• Getum við hugsað um ekkert?
• Eru trúaðir heimskari en trúlausir?
• Af hverju enda umræður um trúmál oftast í vitleysu?
• Eru vísindalegar sannanir mögulegar?
• Eru hvorki trúarbrögð né trúleysi til?
• Af hverju óttast bæði trúaðir og trúleysingar að tapa sannfæringu sinni?
• Af hverju pirrar gagnrýnin hugsun um trú þá sem engu þykjast trúa?
• Við krefjumst gagnrýnnar hugsunar, en vitum við hvað gagnrýnin hugsun er?
• Er guðleysi í grunnu lauginni en trúin í þeirri djúpu?
• Eru trúleysingjar og guðleysingjar sem vilja betri heim í raun trúaðir?
• Þurfa prestar að trúa á persónulegan Guð?
• Er predikun guðleysis klám?