Erum við öll trúleysingjar?

 

Ég hef verið að velta fyrir mér hvernig fólk dæmir kaþólsku kirkjuna harkalega fyrir það að einhverjir prestar innan kirkjunnar hafa misnotað börn, og fyrir það að kirkjan hélt þessum upplýsingum leyndum út á við. Svona eins og þetta væri mikilvægt PR mál sem mætti ekki fara út. Skiljanlega. Minnir á bankaleyndina.

Það er eins og stofnanir sem settar eru saman til að vernda ákveðin mannleg gildi eigi til að snúast í andhverfu sína, eitthvað andlaust skrímsli sem gerir allt sem það getur til að vernda eigin tilvist og til að starfsmenn hennar haldi sínum störfum, og upphaflegur tilgangur og markmið verða að aukaatriði í þessu heljarferli. 

Á íslenskum stofnunum hafa börn verið misnotuð. Í skólum eru til ekki bara lélegir kennarar, heldur arfaslakir sem jafnvel beita einelti á nemendur þannig að þeir bera varanlegt tjón af; á sjálfu Alþingi, þar sem fólk vinnur við að setja lög, er fólk sem hefur brotið lög og séð ekkert rangt við það; til eru jafnvel hjúkrunarfræðingar sem sjá engan tilgang með hjúkrun þegar sjúklingur er langt leiddur; og lögfræðingar sem snúa réttlætinu upp í andstæðu sína með tæknilegum tilþrifum. Það eru jafnvel til uppljóstrara innan skipulagðra glæpasamtaka.

Allar stofnanir hafa þessa einstaklinga innanborðs. Sumar í miklum mæli. Þýðir það að hver og ein af þessum stofnunum séu illar; eða að virkt eftirlit verði að vera til staðar um að hver einasti meðlimur taki virkan þátt í að stefna á gefin markmið af heilindum?

Ég fordæmi ekki Kirkjuna fyrir þessa einstaklinga, frekar en aðrar stofnanir fyrir að innihalda ömurlega einstaklinga sem vinna gegn tilgangi og markmiðum þeirra. Hins vegar held ég að rannsaka þyrfti ráðningarferli einstaklinga í þessi störf. Að auka eftirlit með þeim öllum myndi einfaldlega skapa reglufargan sem á endanum yrði að enn einu stofnanaskrímslinu sem þyrfti að hafa eftirlit með.

Annað mál: Það er gaman þegar fólk hittir naglann á höfuðið. Jón Steinar Ragnarsson gerði það svo sannarlega í athugasemd við eigin færslu: Föstudagurinn obbosslegalangi...

Það er svo óarfi að kalla mig trúleysingja, þótt ég kyngi ekki hrárri einni goðsögunni af þúsundum. Allir eru trúleysingjar í þeim skilningi. Ég trúi bara á einni færri en flestir hinir. Lesið nú bloggin hjá hinum trúuðu og þá sjáið þið forstokkað trúleysi á önnur trúarbrögð eða jafnvel afbrigði innan sömu trúar. (Jón Steinar Ragnarsson)

Mér líkar illa við þá tilhneigingu að stimpla fólk sem eitthvað skilgreint fyrirbæri út frá trú eða trúleysi. Sjálfur hef ég ekki hugmynd um hvað ég er sjálfur þegar kemur að þessum efnum, en reyni að vera opinn fyrir þeim hugmyndum sem mér þykir heilbrigðar, saman hvaðan þær koma. Mér er illa við að fordæma einstakling eða hóp einstaklinga sem safnast saman af sameiginlegri hugsjón eða hagsmunum. Reyndar held ég að íslenskir stjórnmálaflokkar séu í síðarnefnda hópnum, en það er annað mál.

Betra er að velta fyrir sér forsendum viðkomandi hóps og átta sig á af hverju viðkomandi stofnun þykir mikilvæg út frá þeirra eigin viðmiðum. Ég hef upplifað kirkjuna á Íslandi sem frekar leiðinlega og þrjóska stofnun, þar sem oft er predikað af andlausum prestum á grunnhygginn hátt. En síðan eru prestar inni á milli sem geta fært líf í predikun sína og fyllt hana merkingu. 

Það sama get ég sagt um upplifun mína af kaþólskum kirkjum. Ég hef farið í nokkrar messur í Mexíkó og þær eru jafn misjafnar og þær eru margar, en mér hefur líkað gífurlega við sumar þeirra, þar sem presturinn er hæfileikaríkur í mannlegum samskiptum og fær söfnuðinn til virkrar þátttöku.

Ég hef líka farið í kirkjur í Bandaríkjunum, og þar er umhverfið allt öðruvísi. Presturinn verður að vera góður þar, enda borgar söfnuðurinn sem mætir í kirkjuna laun hans, ekki ríkið eða massív stofnun einhvers staðar úti í heimi. Þar hef ég eignast góða vini.

Þegar ég fór til Tælands fyrir langalöngu hafði ég sérstakan áhuga á að ræða trúmál við innfædda, fór inn í gullna musterið í Bangkok á skónum - sem mátti náttúrulega alls ekki - og eftir samræður við innfædda sá ég ekki mikinn mun á trú þeirra og annarra.

Trú er svolítið spes fyrirbæri. Hún þýðir að þú treystir að eitthvað sé satt sem þú veist að hvorki er hægt að sanna né afsanna. Þannig hefur hún lítið með rök eða sannleikann að gera. Bæði trúlausar og trúaðar manneskjur falla stöðugt í þá gryfju að þær geti rökstutt að trú sé annað hvort sönn eða ósönn. Það er einfaldlega ekki hægt, þar sem trúin er fyrir utan umfang þess sem rökhugsun ræður við. Öll rökhugsun þarf á forsendum að halda sem hægt er að vera sammála um. Ef þeir sem rökræða eru í upphafi ósammála um tilvist Guðs, þá geta þeir ekki komist nær neinu sönnu, þar sem forsendur þeirra eiga ekki við. Hins vegar geta þeir sem trúa því sama rökrætt og þróað sín mál á eigin forsendum, án nokkurra vandkvæða.

"Jú, víst," gæti nú einhver sagt. "Að víst er hægt að rökræða þetta."

"Vissulega," gæti Don Hrannar svarað, "Og slíkar rökræður gætu verið skemmtilegar og gefandi, en hins vegar geta þær ekki skorið úr um grundvallarforsendur rökræðunnar sjálfrar séu þær ólíkar."

Þannig eru öll rök í raun gölluð. Þegar tveir hugar koma saman og ræða málin, þá þurfa þeir að átta sig á grundvallarhugtökum og sjá hvort þeir skilji þau út frá sambærilegu sjónarhorni, og ef ekki, þá mun sameiginleg niðurstaða rökræðunnar ekki vera gild í fræðilegum skilningi, heldur munu þær upplýsingar sem báðir aðilar veittu hinum reynast verðmætar til að dýpka skilning á viðkomandi málefni. Því fleiri sem taka þátt í slíkri samræðu, því betra.

En sannleikurinn. Hvað verður um hann? Getur einhver nálgast hann?

Ég held það og trúi því, en veit það ekki. Hins vegar get ég rökstutt þennan grun, réttlætt hann með rökum, og af mikilli sannfæringu reynt að sannfæra þig um að ég hafi rétt fyrir mér. Það þýðir ekki að ég hafi rétt fyrir mér.

Heimspeki og guðfræði eru fræðigreinar sem ég ber mikla virðingu fyrir. Báðar leita þær sannleikans. Munurinn á forsendum þeirra virðist í upphafi vera smávægilegur, en er í raun hyldjúp gjá sem enginn kemst yfir, ekki einu sinni fuglinn fljúgandi. Þessi forsenda er sú að í guðfræði er gefið sem forsenda að Guð sé til - sama hvað það þýðir, en heimspeki gefur sér engar slíkar forsendur, - reyndar gefur heimspekin sér nákvæmlega engar forsendur, og hefur þurft að þola harða gagnrýni fyrir það.

Heimspekin snýst um að átta sig á gæðum og gildum, eitthvað sem verður til á meðan manneskjan lifir og hrærist. Á meðan heimspekin veltir fyrir sér hvað hið góða er út frá öllum mögulegum forsendum, og jafnvel engum líka, þá veltir guðfræðin fyrir sér hvað hið góða er í heimi þar sem guðlegur máttur er til. Heimspekingur gæti velt fyrir sér hvort að allt gott sé hollt, og hvort að allt hollt sé gott, og komist að þeirri niðurstöðu að allt guðlegt sé holt og allt holt guðlegt. Hvernig sú niðurstaða fengist er önnur saga.

Heimspekin leitar heimsins, þekkingar, speki, fegurðar, hins góða, hins rétta, hugsunar, gagnrýni, stjórnskipunar, og þar fram eftir götunum, og reynir að átta sig á hvað allt þetta er, bæði út frá því hvernig við upplifum þessi fyrirbæri og hvernig þau hljóta að vera út frá hugsuninni einni saman, án þess að flækja okkur í kóngulóarvef skynjunar sem getur auðveldlega blekkt okkur, í þeirri von að hugsunin sjálf sé ekki aðeins enn eitt skynfærið sem getur blekkt okkur.

Óþjálfuð hugsun er vissulega á við slíkt skynfæri. Spurning hvort að vel þjálfuð og djúp hugsun komist lengra.

En aftur að Jóni Steinari: það að merkja hann sem trúlausan vegna þess að hann viðurkennir enga eina kenningu umfram aðra, og þar sem hann er stöðugt leitandi að svörum, má sjá að hann hefur einfaldlega ýmis einkenni heimspekings sem leitar án þess að fordæma. Fordæming felur nefnilega í sér þá trú að maður hafi málstað sem er betri en sá sem fordæmdur er.

Í framhaldi af þessu velti ég fyrir mér hvort hægt sé að trúa öllu. Að vera algjörlega auðtrúa, án þess að lenda í mótsögn, eða hvort að slík mótsögn skipti ekki máli fyrir auðtrúa mann? Það virðist ómögulegt að ímynda sér slíkan einstakling, sem bæði trúir því að Guð sé hið góða, sjálft réttlætið, forsenda náttúruhamfara, vísindamaður á tilraunastofu, eineygður gaur í leit að hetjum, kennari hengdur á kross, prins sem hefur afsalað sér öllu veraldlegu fargi í leit að alsælu, upplýst manneskja?

Ég sé í raun ekkert verra við að trúa öllu, en að trúa sumu og ekki öðru, og að trúa engu. Reyndar, þegar maður hugsar um hugtökin allt og ekkert, áttar maður sig reyndar á að þau eiga ekki beinlínis við um mannlega reynslu og eiga fyrst og fremst við um huglægan veruleika, en að sumt og ekki sumt er hnoðað inn í mannlega reynslu sem gerir okkur kannski erfiðara fyrir með að sjá hlutina til enda, vegna þess einfaldlega að við erum mannverur með öllum þeim flækjum sem því fylgir.

 

Mynd: post-gazette.com