Stórmyndir: Brazil (1985) ****

Brazil er merkileg mynd fyrir fleiri sakir en að hún er frumleg, fyndin og djúp. Leikstjóri kvikmyndarinnar lenti í hálfgerðu stríði við Universal Studios, þá sem höfðu útgáfuréttinn fyrir kvikmyndina í Bandaríkjunum. Þeir höfðu ekki trú á að hún höfðaði til almennings og kröfðust á þeim forsendum að hún yrði stytt úr tveimur klukkustundum og 22 mínútm í tvær klukkustundir og fimm mínútur. Þessar kröfur framleiðslufyrirtækisins voru álíka absúrd og söguþráður kvikmyndarinnar, þar sem að allt þarf að vera eftir bókinni. 

En Terry Gilliam gat engan veginn sætt sig við slíkan niðurskurð. Í stað þess að gefa eftir hélt hann út í herferð sem enginn gat sigrað. Á endanum var Brazil gefin út og sýnd í leikstjóraútgáfunni um allan heim þar sem að hún fékk stórgóðar viðtökur, nema í Bandaríkjunum þar sem hún var sýnd sundurklippt, með gleðilegri endi og án samþykkis leikstjórans.

Brazil fjallar um sams konar stríð, þar sem tæknilegt vandamál verður til þess að allt fer í háaloft. Fluga dettur ofan í prentara og verður til þess að stafur í nafni einstaklings kemur vitlaust út úr kerfinu. Orsökin: rangur maður er hafður að rangri sök. Saklaus maður er handtekinn og drepinn í yfirheyrslu, enda eru upplýsingar sem pyntararnir vilja ekki til.

Sam Lowry (Jonathan Price) vinnur fyrir aðra ríkisstofnun. Hans metnaður í lífinu er að láta engan taka eftir sér og sigla þannig lygnan sjó. En hann kemst að þessum hörmulegu mistökum og býðst til að fara með ávísun til ekkju hins saklausa manns. Á heimili hennar sér hann andlit Jill Layton (Kim Greist) á hæðinni fyrir ofan, andlit sem hafði birst honum stöðugt í draumi. Markmið hans í lífinu verður að finna Jill og vinna hjarta hennar.

Umhverfi myndarinnar er svolítið merkilegt. Veruleikinn sem Sam býr í er allur kassalaga. Vírar og túbur flækjast út um allt. Það er eins og að borgin sé einfaldlega eitt stórt kerfi, eins og risastór tölva. Hann upplifir sig einmitt sem hluta af stórri vél sem tryggir að 'kerfið' virki, og hann vill helst að það virki án þess að þurfa að gera nokkuð sjálfur.

Harry Tuttle (Robert DeNIro) er sjálfstæður verktaki í heimi þar sem að sjálfstæðir verktakar eru bannaðir. Ef eitthvað er ekki í lagi á Ríkið að redda málunum. Allt annað er lögbrot. Harry þessi þykir vera ógn við Ríkið, enda má ekki una einstaklingsframtakinu. Þegar Harry birtist er hann alltaf í sérsveitarbúning, vopnaður og tilbúinn í bardaga. Hann verður sá maður sem Sam lítur upp til í leit sinni að merkingu í lífinu.

Samfélag þeirra er eins og ef nasistar hefðu sigrað í seinni heimstyrjöldinni. Mannúð og einstaklingurinn skiptir engu máli, en það að kerfið virki skiptir öllu. Það er algjört aukaatriði hvort að það virki rétt. Það sem skiptir öllu er að það virki einhvern veginn. Stjórnendur og lögreglumenn eru klæddir eins og nasistar í seinni heimstyrjöldinni, og reyndar er öll fatatíska myndarinnar tengd því sem var í gangi á fjórða áratug 20. aldar.

Þetta varð til þess að ég fékk ákveðinn skilning á heiti myndarinnar - sem flestum finnst óskiljanlegt, þar sem að einu tengslin við Brasilíu er lagstúfur sem er tákn fyrir mögulegan betri heim. Árið 1979 kom út kvikmyndin The Boys from Brazil, sem fjallar um tilraun til að endurskapa Adolf Hitler með klónun. Mér datt í hug hvort að titillin væri vísun í þessa mynd, þar sem að stjórnendur, og sérstaklega yfirmaður Sam, M. Kurtzmann (Ian Holm) sem er stífur kall með stutt yfirvaraskegg og með gífurlegt ofsóknarbrjálæði. 

Þegar Sam hefur sett sér að vinna ást Jill, ákveður hann að þiggja stöðuhækkun og gerast starfsmaður Upplýsingaöflunar ríkisins, sem honum hafði verið boðið vegna mikilla pólitískra tengsla móður hans Ida Lowry (Katherine Helmond), eldri konu sem þráir ekkert meira en að yngjast með lýtaaðgerðum.

Sam fær aðgang að frekari upplýsingum um Jill. Hann finnur nafn hennar í skrám upplýsingaöflunar. Ríkið ætlar að handtaka hana og yfirheyra. Hún þykir hættuleg vegna þess að hún er að spyrja óþægilegra spurninga um saklausa manninn sem bjó á hæðinni fyrir neðan hana, var handtekinn og drepinn. 

Sam finnur hana í anddyri byggingarinnar þar sem hann vinnur, en þá er hún umkringd fjölda vopnaðra manna. Honum tekst að komu henni út, enda yfirmaður allra þessara vopnuðu manna og þau leggja á flótta. Hún veit ekki það sem hann veit, og telur hann einfaldlega vera snargeggjaðan, sem hann reyndar er að vissu marki.

Brazil er margbrotin mynd með snúnum söguþráði.  Hugmyndirnar sem birtast í henni eru oft krefjandi og svo furðulegar að maður á erfitt með að ná samhenginu; þannig að maður stendur eftir með fullt af spurningum, en getur lítið annað gert en að túlka merkingu myndarinnar á eigin hátt. Einhvern veginn tekst Gilliam að láta þetta furðuverk smella saman á endanum.

Ég hef tvisvar áður séð Brazil, og í bæði skiptin sá ég klipptu útgáfuna og áttaði mig engan veginn á hvað reynt var að segja með henni. Í þessari mun betri endanlegu útgáfu eru skilaboðin kannski ekki skýr, en sagan er heilsteypt og áhrifarík. Myndmálið er glæsilegt og gaman að upplifa svona undarlega kvikmynd stöku sinnum; sem er svo sannarlega Gillíamsleg, enda hefur hann leikstýrt jafn furðulegum stórmyndum og Monthy Python and the Holy Grail, Monty Python's Meaning of Life, Time Bandits, 12 Monkeys og fleiri góðum.

Ég mæli sterklega með Brazil, og eins og góður vinur minn minntist á þegar við horfðum á hana saman, í gamansömum tón, að hún ætti að vera skylduáhorf fyrir ríkisstarfsmenn.