Meira en bara hugsun: áhrif heimspekinnar á hversdagslífið

Ég á það til að gleyma mér í daglegu tali og velta fyrir mér af hverju fólk heldur fram einhverju sem það heldur fram, og frekar en að halda aftur af mér, fer ég út í það að spyrja nánar út í hlutina, af hverju það heldur það sem það heldur, og ég reyni að skilja hvað verið er að meina.

Oft gerist það að einhver vinur ypptir öxlum og segir að ég sé bara svona heimspekingur, og þá brosir fólk góðlátlega að mér eins og það sé einhvers konar galli sem hægt væri að vinna á, og tekur þessum spurningum ekkert endilega alvarlega.

Svo hefur það gerst að þegar ég spyr slíkra spurninga að mér er tjáð að heimspekin sé vita gagnslaus. Og mér finnst áhugavert að heyra af hverju viðkomandi finnst það, en þá fæ ég vitaskuld ekki að heyra mikið af rökum.

Hins vegar get ég fullyrt að heimspekin hefur ekki verið gagnslaus fyrir mig. Hún hefur hjálpað mér að sjá heiminn út frá allt öðrum forsendum en áður en ég kynntist henni, og hún hefur bætt dýpt í líf mitt, þó að ég geti ekki sagt að hún hafi breytt hvernig manneskja ég er, ekki frekar en ferðalanginum þegar hann kemur heim eftir langt ferðalag, þá er hann ennþá sama manneskjan, en kannski með aðeins meiri reynslu á bakinu.

Þannig sé ég heimspekina, sem ferðalag aftur í tímann og inn í hug fjölda manns, sem geta hugsað um nánast hvert einasta viðfangsefni á spennandi máta. Ég hef áhuga á skák af svipuðum ástæðum, þar er hægt að sjá hugmyndir spretta fram hjá miklum skákmeisturum sem hafa áhrif á hvernig skákir eru tefldar og hvernig þeim er lokið. Heimspeki er frekar lík skák, fyrir utan að hún er meira samvinna og víðtækari, en skákin er meiri samkeppni og nákvæmari. Heimspekin á aðeins betur við mig en skák, þó að mér finnist skákin oft skemmtileg.

En til er fullt af fólki sem finnst skák og heimspeki vita gagnslaus fyrirbæri, rétt eins og mér finnst öll þau lyf sem ég þarf ekki að taka sem til eru í apótekinu vita gagnslaus, kannski þar til ég þarf sjálfur á þeim að halda. 

Heimspekin er verkfæri sem ekki allir kunna að nota, og þeir sem kunna eitthvað á það eru sífellt að læra eitthvað nýtt, um hvernig hægt er að beita henni, um hugmyndir sem spretta fram, um hvernig við getum unnið með þær, um hvernig við getum notað hana nánast sem hreinlætisvöru sem hreinsar burt ranghugmyndir og fordóma, en sem síðan, eins og ryk, sækja aftur á hugann. Þannig að heimspekin verður sífellt að vera virk til að hjálpa okkur að hugsa betur.

Mér þykir vænt um að hugsa vel og sífellt betur, sé mikið gildi í því. Og ég veit að það er ferðalag sem ekki er lokið, og að þetta ferðalag er ævilangt. 

Eftir að hafa lært heimspeki í mörg ár, sífellt kynnst nýjum hugmyndum og unnið með þær, þá finn ég hvernig hún styrkir mig alhliða sem manneskju, einhvern sem getur áttað sig hratt og vel á aðstæðum, einhvern sem getur unnið vinnuna sína vel, einhvern sem áttar sig á hvernig markmið og lausnir vinna saman, og hvernig heimurinn er sífellt að breytast og við með.

En heimspekin er samt eitthvað sem við notum öll þegar við veltum fyrir okkur hvað það er sem gerir okkur og þau sem við elskum hamingjusöm, þegar við veltum fyrir okkur hvernig best væri að ala upp börnin okkar, hvernig við getum gert það rétta við ólíkar aðstæður, hvernig við getum bætt ákvarðanatöku okkar, hvernig við getum fundið leiðir til að bæta hæfni okkar með einhverjum hætti, og hvernig við getum hugsað betur um lífið og tilveruna. 

Við gerum þetta öll, en sumir hafa bara viðað að sér meiri upplýsingum og unnið með þær yfir langan tíma, sem hefur vissulega áhrif á hvernig maður lifur lífinu og hvernig maður bregst við erfiðum atburðum.

 

Meira en bara hæfni - Hvernig nám breytir okkur

“Nám er hægt að skilgreina sem sérhvert ferli í lífveru sem leiðir til endanlegrar breytingar á getu og sem er ekki einungis orsökuð af lífrænum þroska eða hærri aldri.” (Knut Illeris, 2007)

Hver kannast ekki við að hafa farið á námskeið til þess að læra eitthvað ákveðið og í leiðinni lært eitthvað sem maður átti alls ekki von á að læra? 

Þegar við lærum eitthvað nýtt, þá getum við verið að læra um sama hlutinn út frá ólíkum sjónarhornum. Við getum verið að læra nýja þekkingu, skilning, færni eða viðhorf, og getum jafnvel í leiðinni lært eitthvað nýtt um það að læra.

Þegar maður skipuleggur og framkvæmir nám sem kennari, þarf að velta fyrir sér forsendur námsins eins og fyrir hvern námið er hannað og hvað það þarf að innhalda, skipuleggja umhverfi náms frá mörgum ólíkum hliðum - hvort sem það er í skólastofu eða á netinu, það þarf að skrifa niður skýr hæfniviðmið, eða það sem nemendur eiga að hafa lært eftir að námsferlinu lýkur, það þarf að skipuleggja innihald og allar þær upplýsingar sem verður unnið með, hvernig verður unnið með það - hæfnin þjálfuð, og loks átta sig á hvernig gott er að meta hvort og hversu vel nemendur hafi náð hæfniviðmiðunum.

Eins og sést er þetta töluvert ferli, og allt þetta er eitthvað sem fer í það að búa til námskeið. Og þetta er bara undirbúningurinn. Svo gerist alltaf eitthvað sérstakt þegar nám fer í gang, því þá hittast ólíkar manneskjur á sama stað, og stefna að sameiginlegum markmiðum. Allar þessar ólíku manneskjur hafa ólíka fyrri þekkingu og skilning á efninu, hafa sjálfsagt einhverjar hugmyndir og reynslu sem kennaranum hefur mögulega ekki dottið í hug, og það verður að hafa samskipti opin fyrir þetta fólk til að þróa hugmyndir sínar áfram, helst saman. Þetta er eitt af því sem ekki er hægt að sjá fyrir í kennslu og gerir hans svo skemmtilega, áhrif frá ólíkum einstaklingum getur gert allt ferlið svo miklu betra, rétt eins og sumir einstaklingar geta valdið miklum skaða á kennsluferlinu fyrir alla þá sem taka þátt, en eitt af hlutverkum kennarans er að hámarka samvinnu og lágmarka skaða frá einstaklingum sem taka þátt.

Þegar við komum til ára okkar, áttum við okkur smám saman á því að nám snýst ekkert endilega um að byggja upp ákveðna þekkingu eða færni, heldur umbreytist í það að kynnast sjálfum sér og að vinna með þroska og þær breytingar sem við upplifum dag frá degi í lífinu sjálfu. Við áttum okkur á að einhvern tíma munum við deyja, og þurfum til að takast á þeirri staðreynd annars konar þekkingu en maður öðlast í skólastofu eða hjá predikara. Til að takast á við slíkar breytingar áttum við okkur sífellt betur á gildum dyggða eins og visku, þolinmæði, réttlætis, hugrekkis, þolinmæði, þrautseigju og fleira. Nám getur breytt heimsmynd okkar, gildum og jafnvel því hvernig við högum okkur dag frá degi, hvernig við umgöngumst fjölskyldu okkar og vini.

Ef þú sækist í heimspeki, þá ertu líklega manneskju sem hefur áttað sig á hvernig það að leita þekkingar og visku breytir því hvernig við hugsum og högum okkur. Þú kannast við að leita á slóðir hins óþekkta, hver dagur er eins og ferðalag í stjörnuskipinu Enterprise þar sem þú ert kafteinninn. Þú lærir ekki aðeins um ytri heim heldur einnig um þann innri, og áttar þig á að báðir eru þeir gríðarlega stórir, hugsanlega óendanlegir og gefa þér sífellt eitthvað nýtt til að hugsa um. Það eina sem þarf að kunna er að setja saman nýjar spurningar og velta þeim fyrir sér með sæmilega góðri rökhugsun og deila pælingunum með fólki sem nennir að svara og velta þessum hlutum fyrir sér, rétt eins og þú. Reyndar virðist slíkt fólk vera frekar sjaldgæft, en þegar þú finnur aðra slíka manneskju er eins og fjársjóður hafi verið fundinn.

Þannig reynist kjarni náms liggja í því hvernig það getur breytt okkur í betri útgáfu af sjálfum okkur, mannveru (eða lífveru) sem skilur betur heiminn og sjálfa sig, og eigin stöðu í þessum heimi.

Svo lærir lengi sem lifir

Kennsla og nám er tvennt ólíkt. Kennsla felur í sér að skapa aðstæður fyrir nám, og námið getur verið fyrir þann sem skapar aðstæðurnar eða einhvern sem nýtir sér þjónustuna sem felst í kennslu til að læra hraðar og betur það sem viðkomandi vill læra. 

Langflestir Íslendingar hafa farið í skóla og lært að skrifa, lesa og reikna. Það getur komið okkur á óvart að sums staðar í heiminum er engin skólaskylda og það er ekkert svo langt síðan ekki var sjálfsagt að allir Íslendingar gengju í skóla. Þetta getur þýtt að okkur þykir þessi lífsgæði sem fylgja námi sjálfsagður hlutur. Ég man eftir á einu af ferðalögum mínum til Afríku þegar ég heimsótti skóla og heyrði frá börnum, sem sátu um 50 saman í skólastofu, sem sögðu frá hvernig þau gengu 5-10 kílómetra í skólann á hverjum degi og þótti það ekkert tiltökumál. Lífsgæðunum er ólíkt skipt í þessum heimi.

En það eru samt til fleiri leiðir til náms, eða það að öðlast þekkingu, en að ganga í skóla. Í skóla lærum við þá list að læra vel, ef vel tekst til. Stundum átta ekki allir nemendur sig á af hverju það er gott fyrir hverja manneskju að læra, sem getur verið vegna þess að þeir falla ekki í kerfið, og eru kannski ekki að fá tækifæri til að læra nákvæmlega það sem þá vantar eða langar til að læra. 

Hugsaðu þér að vera þvingaður til að læra um eitthvað sem þig langar alls ekki til að læra, á þeirri forsendu að einhver annar varð hamingjusamur eða lifði góðu lífi vegna þess að hann lærði þennan hlut. Hugsaðu þér svo ef við fengjum að velja það sem við viljum læra og sökkt okkur í nákvæmlega það sem vekur mestan áhuga okkar. Hvort ætli sé gæfuríkara?

Á Íslandi höfum við svo margt sem styður við nám. Við höfum öll aðgang að Internetinu og gegnum netið höfum við aðgang að gríðarlega miklu magni af upplýsingum. Þó þurfum við að læra hvað af þessum upplýsingum eru byggðar á áreiðanlegum grunni, það er byggðar á staðreyndum og traustum rökum frekar en sannfæringu og mælskulist, og þessar áreiðanlegu upplýsingar verða enn áreiðanlegri ef þær hafa verið ritrýndar og skoðaðar af fræðimönnum. Við höfum aðgang að bókasafni í hverjum bæ, bæði söfnum sem geyma bækur úr pappír og söfnum sem geyma rafbækur. Í dag getum við valið að lesa bækur á pappír, á tölvuskjá eða hlustað á þær.

Við getum lært á svo margvíslegan hátt, með rannsóknum, reynslu, tilraunum, samræðum, sjálfsmenntun, gagnrýnni hugsun, opnum hugum, undrun og forvitni, eftirtekt og góðum vilja, og með því að tengja saman allar þær upplýsingar og þekkingu frá öllum þeim sviðum sem við höfum lært um, til að skapa okkur heildarmynd og dýpri skilning á heiminum.

En jafnvel fyrir þá sem setja sér að leita þekkingar er sú leit ævilangt ferðalag, sem lýkur ekki fyrr en maður hættir að spyrja spurninga. Mig langar sjálfum að vera manneskja sem spyr spurninga alla mína ævi, sé sífellt einhverjar nýjar leiðir til að sjá heiminn, átta mig sífellt á að heimurinn er ekki nákvæmlega það sem ég hélt að hann væri, og er alltaf tilbúinn að undrast yfir því sem við þekkjum ekki ennþá, og þá er ég ekki að tala um skattaframtal næsta árs eða hversu mörg skref ég gekk í dag, heldur minni grundvallartrú um hvað heimurinn er og hvernig ég og allt fólkið passar inn í hann og þá í tengslum við frumgildi eins og hið góða, hið sanna, hið fagra, hið þekkta og hið raunverulega.

Takmörk þekkingar í þessum óþekkta heimi

Þegar ég skrifaði BA ritgerðina mína í heimspeki fyrir nokkrum áratugum benti Páll Skúlason mér nokkrum sinnum á nauðsyn þess að átta sig á eigin takmörkunum, skilja vel hugtökin sem við beittum og einnig átta okkur á hversu lítið við vitum í raun um það sem við teljum okkur vita. Ég átti afar erfitt með að átta mig á viskunni sem fólst í þessu, því hvernig getur maður þekkt takmarkanir á einhverju viðfangsefni, er það ekki gríðarlega mikið viðfangsefni í sjálfu sér?

Fyrst kynntist ég þessari hugmynd þegar Sókrates lýsir í ‘Síðustu dögum Sókratesar’ hvernig vinur hans fór og heimsótti véfréttina í Delfí, og spurði hana hvaða maður væri vitrastur, og fékk þá svarið að enginn væri vitrari en Sókrates. Þegar Sókrates heyrði þetta efaðist hann strax um sannleiksgildi þessarar fullyrðingar og lagði í mikla rannsókn. Hann fór um alla Aþenu að ræða við mikils metið fólk, stjórnmálamenn, skáld, listamenn, handverksmenn og fleiri, þar sem hann ræddi við þá um þekkingu þeirra. Hann komst að því að þeir þekktu fag sitt virkilega vel, en þegar þeir fóru á önnur svið, töldu þeir sig vita mun meira en þeir vissu. Eftir öll samtölin komst Sókrates að þeirri niðurstöðu að hann væri þó vitrari en þetta fólk, því hann þóttist ekki vita eitthvað sem hann vissi ekki, og reyndar gekk hann það langt að halda því fram fullum fetum að hann vissi ekkert.

En ef maður telur sjálfan sig ekkert vita, getur það verið vissa? Er það ekki bara eitthvað sem maður heldur, eitthvað sem maður trúir, og er ekki mótsögn í því að segja vita það eitt að hann viti ekkert, því viti hann ekkert, veit hann varla að hann veit ekkert. 

Þessi skilningur á eigin vanþekkingu, og þegar hann er nógu djúpur til að við trúum að það sé satt að við vitum ekkert, þá fyrst getum við byrjað að læra, þá getum við stigið fyrstu skrefin í átt að dýpri þekkingu og skilningi.

Þegar við höldum því fram að við vitum eitthvað, erum við kannski aðeins of kokhraust? Getur verið að vanþekking okkar sé margfalt meiri en þekking okkar? Við vitum að þegar við skoðum eitthvað ákveðið svið þekkingar, hversu smátt sem það virðist vera í upphafi, þá komumst við fljótt að því, eftir heiðarlega rannsókn, hversu lítil þekking okkar er í raun og veru. Við getum til dæmis bent á einhvern líkamshluta okkar, þó ekki væri nema fingur, nef, hár eða húð, og fljótt komist að því að rannsókn á hverju og einu þessara sviða krefst gríðarlegrar vinnu og að þekking okkar er að einhverju leyti takmörkuð.

Hugsum okkur veruleikann sjálfan, hvort einhver ein manneskja gæti skilið hann allan eins og hann er, og við sjáum fljótt að það er ekki mögulegt, því aðrar manneskjur hafa auðveldlega aðrar hugmyndir og sjónarhorn sem við sjáum ekki í hendi okkar, og bara það útilokar að við sjáum veruleikann. Það þarf ekki einu sinni að vera manneskja frá öðrum menningarheimi sem við skiljum ekki, og ekki einu sinni manneskja úr okkar eigin menningarheimi, og ekki einu sinni okkar nánasti vinur; því við þekkjum varla sjálf okkur nema að takmörkuðu leyti, og áttum okkur ekkert endilega á því hversu takmörkuð og margbreytileg við erum sem manneskjur.

Svo er það annað, mögulega eru tækin sem við notum til að skilja heiminn ekki til þess gerð að skilja heiminn betur. Við notum orð og hugtök sem við teljum okkur kannski skilja, en mögulega eru mörg þeirra eitthvað sem ómögulegt er að skilja því þau hafa mögulega ekki vísun í eitthvað raunverulegt, heldur eitthvað sem við ímyndum okkur hvert og eitt. 

Til að mynda talaði ég við góðan vin minn í dag, sem ræddi við prest um daginn um Guð. Þeir fóru að ræða um tilvist Guðs og vinur minn minntist á að Guð er ekki það sama fyrir ólíkar manneskjur. Börn sem ræða saman um Guð gera sér sjálfsagt ólíka hugmynd um hvað Guð þýðir heldur en fertug manneskja sem hefur fengið fræðslu úr eigin trúarbrögðum; og það er kannski allt í lagi að við hvert og eitt myndum okkar eigin hugmyndir um það sem við þekkjum ekki og getum ekki þekkt að fullu.

Grundvöllur fræðilegrar hugsunar felst í því að við endurskoðum fyrri hugmyndum og leyfum okkur að efast um sanngildi þeirra. Ef við finnum einhvern galla á fyrri hugmyndum, þá höfum við mögulega fundið tækifæri til að bæta við þekkinguna sem þegar er til staðar. 

Ef við viljum virkilega vita eitthvað, finna hið sanna í hverju máli, þá þurfum við fyrst að varpa frá okkur öllum fyrri hugmyndum, öllum okkar skoðunum og trú, og leyfa okkur af auðmýkt að skoða hlutina með hreinni hugsun, og þannig mögulega læra eitthvað nýtt. 

Lífsins jarðhræringar: í leit að visku og sjálfsstjórn

Ef við tökum stöðugt á fordómum okkar og hreinsum þá reglulega út úr huga okkar, þá erum við á góðri leið með að byggja upp visku og sjálfsstjórn hjá okkur sjálfum. Við þurfum að muna að við getum ekki hreinsað út fordóma hjá öðru fólki, gert aðrar manneskjur vitrar eða tryggt að aðrir séu með góða sjálfstjórn. Þetta getum við aðeins gert fyrir okkur sjálf. 

Við þurfum að hafa hæfni til að rannsaka okkar eigin þekkingu, gildi, hugarfar, tilfinningar, viðhorf og hegðun, og út frá slíkum stöðugum rannsóknum áttað okkur á hvar við erum sterk fyrir og hvar veik. Með þessum rannsóknum erum við í leiðinni að þjálfa vitsmuni okkar með virkum hætti.

Segjum að þú lendir í áfalli, til dæmis að bærinn þinn sé rýmdur sem þýðir að þú verður á svipstundu heimilislaus, sem þýðir að þú þarft að finna heimili handa þér og þínum á svipstundu. Hugsaðu þér 3800 manneskju sem fá þetta verkefni á sama augnabliki og þurfa að finna sér samastað. Í okkar samfélagi erum við svo heppin að samfélagið greip okkur í fyrsta fallinu, reisti neyðarstöðvar sem hægt var að leita til, og síðan voru fjölskyldur og vinur tilbúin að grípa okkur líka. Mér var meira að segja boðið húsnæði í Bandaríkjunum og Tyrklandi af góðum vinum.

Þetta eru miklar áskoranir, en það hvernig við bregðumst við þeim skiptir ennþá meira máli en hverjar áskoranirnar eru. Til dæmis hefur bæjarstjóri Grindavíkur, Fannar Jónasson, brugðist afar vel við, og leitt heilt bæjarfélag í skjól með dyggum stuðningi bæjarstjórnar og bæjarbúa. En verkefninu er ekki ennþá lokið. Mikill fjöldi Grindvíkinga er að flytja á milli íbúða núna rétt fyrir jól, þarf að finna leiðir til að greiða fyrir himinháa leigu, fara jafnvel afar langar leiðir í vinnu og skóla, og halda sönsum gegnum þetta allt saman, því atburðurinn er ennþá í gangi, og verður í okkar huga ekki lokið fyrr en allir hafa eignast heimili að nýju. Við Grindvíkingar þurfum að sýna mikið æðruleysi og yfirvegun í ástandi sem gæti ært óstöðugan, og við erum að halda haus. Þó eru áskoranirnar gríðarlega margar og nauðsynlegt að samfélagið vinni vel saman til að leysa úr þessari flóknu stöðu. Spurningin er hvort að samfélagið allt hafi þennan styrk, visku og sjálfstjórn sem þarf til að lenda málinu vel þegar að lendingu kemur?

Eitt sem ég hef tekið eftir undanfarið á fundum sem krefjast mikillar einbeitingar, er hvernig við getum stillt athygli okkar til að hlusta almennilega á þá sem eru að tala, og hvernig það getur verið krefjandi, sérstaklega þegar við höfum öfluga tölvu í höndum okkar, símann. Það krefst sjálfstjórnar, visku og aga að geta stungið símanum í vasann, jafnvel slökkt á honum, og beitt athyglinni að einni manneskju í einu, einni setningu í einu, einu orði í einu. 

Vitur manneskja þarf að átta sig á siðferðinu, sem sífellt er tvískipt á milli þess sem er skylda okkar og afleiðingum gjörða okkar. Við þurfum að átta okkur á hvernig þessar brautir falla saman í hegðun okkar og mynda þannig trausta leið inn í framtíðina.

Vitur manneskja þarf stöðugt að læra: byggja upp eigin þekkingu, skilning, færni og viðhorf. Vitra manneskjan sem sækir í að læra getur skráð sig í námskeið og veit að þó kennari veiti upplýsingar og aðstæður til náms, þá krefst námið sjálft gríðarlegrar vinnu og sjálfsstjórnar - því þegar við lærum er það algjörlega á okkar eigin ábyrgð. Gott er að hafa kennara sem leiðir okkur í rétta átt í námi frekar en trufla okkur frá markmiðum okkar, annars getur sjálfsnám verið ágætis leið fyrir mörg okkar. Í dag er svo auðvelt að nálgast upplýsingar á netinu, við þurfum aðeins að átta okkur á hvort þær séu áreiðanlegar og viðeigandi fyrir það sem við viljum læra, og síðan byggja upp þekkingu með því að lesa, hlusta og æfa okkur.

Vitur manneskja þarf að vera sjálfstæð. Hún gerir ekki það sem henni er sagt að gera án þess að spyrja sig hvort hún sé að gera eitthvað gott eða rétt með verkum sínum. Þegar okkur er skipað að gera eitthvað sem við finnum að er rangt, þá þurfum við að finna hugrekki til að gera það ekki, átta okkur á af hverju það er rangt, og síðan segja ‘NEI’ og finna betri leiðir. Það er enginn sem segir að það að vera vitur manneskja sé einfalt og sársaukalaust, heldur þvert á móti.

Gagnrýnin hugsun hjálpar okkur áleiðis, hjálpar okkur að greina og skilja áskoranir, greina og skilja okkur sjálf, greina og skilja hvernig hlutirnir virka. En samt er gagnrýnin hugsun miklu meira en bara að greina og skilja, í henni felst líka siðferðileg ábyrgð og sköpunarkraftur, því við þurfum að átta okkur á hvað er þess virði að skilja betur og greina, og við þurfum að hafa tilfinningu fyrir því sem er gott og rétt, til að forðast að gera hlutina verri, og þess í stað bæta heiminn, eða í það minnsta eina manneskju í þessum heimi, okkur sjálf.

Að slíta hlekki fordóma með gagnrýnni hugsun

Ef það er eitthvað eitt sem mér líkar virkilega illa, þá eru það fordómar. Ekki bara fordómar annarra, heldur einnig mínir eigin. Oft velti ég fyrir mér hvaðan þessir fordóma koma, því þeir læðast stundum inn í hug manns og koma aftan að manni, eins og spegilmynd sem eltir mann eins og skuggi. Það er afar erfitt að ná tökum á hverjum einasta dómi sem maður hefur fellt, enda eru fordómar þess eðlis að vera teknir án þess að næg þekking sé til staðar, og yfirleitt vantar eitthvað upp á trausta þekkingu til að mynda sér góðar skoðanir eða festa trú. Oft fellum við líka dóma án þess að átta okkur á því.

Eftir því sem ég læri meira um ákveðna hluti, átta ég mig sífellt betur á hvort að ég sjálfur hafi fellt ranga dóma, og þegar ég átta mig á slíkum ákvörðunum, þá hef ég tök til að leiðrétta þá og byggja traustari þekkingu. Mér þætti eðlilegt að allir gerðu þetta, en veit að enginn getur vitað allt um allt, og því verðum við að sætta okkur við að þekking vex hægt og fordómar fjarlægast seint, hvort sem það er úr manni sjálfum eða öðrum.

Síðasti fordómur sem ég sjálfur komst yfir var þegar ég lagðist í að skoða skýrslurnar úr síðustu PISA könnun, en þá hélt ég í fyrstu, eins og flestir gera sjálfsagt sem aðeins hlusta á fréttir og samfélagsmiðla, að Íslendingar hafi komið afar illa út úr þessari könnun sem var tekin árið 2022, en eftir að hafa rannsakað skýrslurnar áttaði ég á mig að slíkur samanburður er ekki sanngjarn með neinum hætti, og að þegar við metum menntakerfi okkar getum við ekki aðeins haldið okkur í PISA kerfið.

Mér dettur í hug að hugsanlega væri sniðugt að nýta þau mælitæki sem búin hafa verið til við hönnun síðustu PISA könnunar, til að sníða og hanna ný verkefni sem hægt væri að nota með nemendum næstu árin, eða þar til næsta mælitæki hefur verið hannað, svo framarlega sem hæfniviðmið þess eiga við um íslenskar aðstæður, eða stefnir að þeim árangri sem við viljum sjá með nemendum okkar.

Það er sumt sem þarf að gera til að sigrast á eigin fordómum. 

1. Við þurfum að vilja leita visku og þekkingar. 
2. Við þurfum að átta okkur á því að allir hafa einhverja fordóma, þeir eru innbyggðir í okkur og óhjákvæmilegir.
3. Við þurfum að vera meðvituð um eigin viðhorf og fordóma.
4. Við þurfum að vera tilbúin að rannsaka eigin viðhorf og fordóma, og átta okkur á því að uppgötvanir okkar geti verið óþægilegar og vera tilbúin að sætta okkur við að við vissum ekki betur.
5. Við þurfum að afla okkur verkfæra fyrir þessa vinnu, en öflugasta verkfærið er góð tök á rökfræði og gagnrýnni hugsun.
6. Við þurfum að byggja okkar eigin þekkingu með því að afla okkur upplýsinga og átta okkur á þeim í stóra samhenginu.
7. Við þurfum að átta okkur á hvers konar upplýsingar hjálpa okkur best.
8. Við þurfum að finna gott fólk til að ræða við, fólk sem við getum treyst, vini og kunningja til dæmis.
9. Við þurfum að vera tilbúin að ræða okkar viðhorf og skoðanir, jafnvel þó að fordómar geti falist á meðal þeirra. 
10. Þegar við finnum fordóma í sjálfum okkur, þurfum við að vera tilbúin til að taka á þeim frekar en hunsa þá.
11.  Við þurfum að hafa nógu mikla auðmýkt til að viðurkenna eigin mistök og ófullkomleika.
12. Við þurfum að geta sett okkur í spor annarra til að skilja hvernig viðhorf og fordómar geta líka orðið til hjá öðru fólki. 
13. Við þurfum að átta okkur á þetta er langtímaverkefni sem líkur aldrei svo lengi sem við viljum lifa lífinu og læra.

Þannig sé ég þetta fyrir mér í fljótu bragði, og þetta er það sem ég reyni að gera þegar ég átta mig á að ég hef rangt fyrir mér í mikilvægum málefnum, til dæmis um hvernig við ættum að haga okkur og hverju við ættum að trúa, því það eru nauðsynlegar forsendur fyrir því að við þróum okkur áleiðis sem samfélag og festumst ekki í fjötrum fortíðarinnar.

Kíkt undir húddið á PISA: Ísland gegn heiminum

Í kjölfar harkalegra dóma gagnvart stöðu íslenska menntakerfisins, hef ég ákveðið að leggjast aðeins yfir PISA könnunina sem rædd hefur verið af miklum krafti síðustu daga, og sýnist mér því miður oft vera dæmt út frá niðurstöðum frekar en rýnt í upplýsingarnar.

Það eru ýmsir fyrirvarar sem borgar sig að gera þegar kemur að þessari könnun, til að mynda að hún er gerð í lok COVID-19 og var í raun frestað um heilt ár vegna heimsfaraldurs. Það hlýtur að hafa haft veruleg áhrif á þátttöku og aðstöðu nemenda um víða veröld.

Það sem mér finnst mest sláandi er þegar verið er að bera saman ólíkar þjóðir út frá niðurstöðum könnunarinnar, og þá sérstaklega þegar fólk gefur sér að Ísland standi á sama grunni og aðrar þjóðir þegar kemur að þessari könnun. 

Þegar ég bjó í Mexíkó og var kennari þar fyrir nokkrum árum, þá kynntist ég því að einungis sterkustu skólum landsins var boðið að taka þátt, og þá með því að senda sína sterkustu nemendur í prófið. 

Eftir að hafa flutt heim hef ég undrað mig á að slíkt á ekki við á Íslandi, en það þarf 150 skóla í hverju landi til að senda nemendur í prófin, en á Íslandi eru skólarnir samtals undir 150 talsins í heildina, en til dæmis í Mexíkó eru þeir mörg þúsund talsins.

Þessi reynsla fékk mig til að staldra við og rýna í tölurnar á bak við PISA könnunina, og eftir að hafa skoðað tölurnar hef ég komist að þeirri niðurstöðu að ekki sé sanngjarnt að bera Ísland saman við aðrar þjóðir sem að tóku þátt. 

Á Íslandi voru 4.623 15 ára nemendur sem stóð til boða að taka prófið, en af þeim luku því 3.360 manns, sem gerir 72.68% þátttöku. Undanþágur frá þátttöku fá nemendur af ýmsum ástæðum, til dæmis þegar tungumál prófsins er ekki á móðurmáli viðkomandi, og ef þeir stríða við einhvers konar fötlun eða aðstæður sem réttlæta fjarveru. En taktu eftir: 72.68% allra íslenskra 15 ára nemenda tóku þátt og ætlast er til að við berum þá saman við til dæmis nágrannaþjóðir okkar, Finnland, Noreg, Danmörku og Svíþjóð. Það má ekki gleyma því að í öllum þessum löndum eru miklu fleiri grunnskólar sem gera grannþjóðum okkar kleift að velja bestu skólana, og síðan bestu skólunum að velja bestu nemendur sína til þátttöku. Ég get ekkert fullyrt um hvernig nákvæmlega þetta val fer fram í ólíkum löndun, en stóri munurinn er sá að Ísland hefur alls ekkert val.

Á þessari töflu sést svart á hvítu hversu aðstæðumunurinn er ólíkur milli Íslands og hinna Norðurlandanna. Finnland, sem yfirleitt skorar afar hátt í PISA hefur þó aðeins 16,5% 15 ára nemenda meðal þátttakenda.

Nú langar mig að búa til aðra töflu, og þá með þjóðum sem okkur langar helst að bera okkur saman við: 

Taktu eftir að einungis 0.11% bandarískra 15 ára nemenda taka þátt í PISA, aðeins 1.72% breskra og aðeins 0,81% þýskra. Þátttakendur frá Singapúr eru 15% en eru þó afar langt frá hlutfalli Íslendinga.

Ég ætla ekki að gefa mér neinar niðurstöður út frá þessari athugasemd minni, en mér sýnist þessi könnun ekki gefa okkur forsendur til að bera okkur saman við aðrar þjóðir þegar kemur að menntakerfinu.

Aftur á móti getur verið marktækt að skoða okkar eigin árangur og sjá hvort okkur hafi farið fram eða aftur, en þar virðist þróunin vera niður á við, en munum samt þann fyrirvara að könnunin var gerð í lok COVID-19 heimsfaraldursins, og því gæti ekki verið marktækt að bera það saman við fyrri ár.

Allar þessar upplýsingar eru opinberar, en ég þurfti að grafa svolítið í gegnum aragrúa skjala sem tengjast þessu stóra verkefni, og finnst að við mættum, í íslenskri umræðu, taka tillit til þess að það gildir ekki jafnræði þegar að þessari könnun kemur, sérstaklega þegar verið er að bera saman stórþjóðir eins og Bandaríkin (0,11% þátttaka) og smáþjóð eins og Ísland (72,68% þátttaka). 

Heimild: OECD iLibrary

Af hverju viðurkennum við þrjósku en höfnum heimsku?

Það má færa fyrir því rök að þrjóska sé ein af undirstöðum fáfræðinnar, því hinn þrjóski heldur að hann viti það sem hann ekki veit og vill ekki viðurkenna að mögulega hafi hann rangt fyrir sér, þannig að ef okkur langar til að vera fráfróðar eða heimskar manneskjur, þá gæti verið nóg að þjálfa sig í þrjósku, bæði þegar kemur að orði og verki. Þarna geri ég þó greinarmun á þrjósku annars vegar og þrautseigju eða seiglu hins vegar, þar sem allt er gert til að ná ákveðnu markmiði og ekki gefist upp sama þó á móti blási. Þrjóska er hins vegar meira í líkindum við leti, það er sátt við eigið hugarfar, þekkingu og skilning án þess að kafa dýpra eða leita víðar.

Af einhverjum ástæðum finnst fólki samt miklu auðveldara að útskýra eigin veikleika út frá þrjósku heldur en heimsku. Maður heyrir færri viðurkenna ‘Ég er bara heimskur’, heldur en ‘ég er bara þrjóskur’, og stundum fylgir ákveðið stolt því að vera þrjóskur, en ekkert endilega því að vera heimskur.

Það virðist vera meiri samfélagsleg sátt á milli þess að mega vera þrjóskur heldur að mega vera heimskur. Það er auðveldlega hægt að taka þrjósku sem seiglu og þrautseigju, á meðan heimska er yfirleitt séð sem skortur á greind og getu. Þannig verður það verra fyrir eigin sjálfsmynd að kalla sig heimskan frekar en þrjóskan, og dómurinn um heimskuna virðist mun harðari og hugsanlega endanlegri, því heimska er lýsing á ástandi en þrjóska er lýsing á hugarfari.

Hinn þrjóski tekur ákvörðun og stendur við hana sama hvað. Hann ákveður til dæmis að Guð sé til og hér eftir lifir hann eftir þeirri sannfæringu sama hvað setur. Eða hann ákveður að Guð sé ekki til og lifir eftir þeirri sannfæringu frá því augnabliki, sama hvað setur. Það að trúa á tilvist Guðs er meiri ákvörðun en þekking, því við eigum jafnvel erfitt með að skilgreina hvað ‘Guð’ þýðir.

Hin heimska eða fáfróða manneskja virðist hins vegar skorta skilning og þekkingu. Manneskja sem viðurkennir að hún veit ekki hvort Guð sé til eða ekki, getur átt það á hættu að vera dæmd sem heimsk, þó að hún sé það ekki, og vilji ekki taka ákvörðun um eitthvað sem hún veit að hún veit ekki. Þannig getur einhver sem talinn er heimskur verið í raun vitrari en þeir sem taldir eru vitrir.

Í sumum menningarsamfélögum er litið á þrjósku sem aðdáunarverðan eiginleika, sérstaklega þegar hann tengist því að standa á eigin skoðunum eða trú. Það er hins vegar engin slík viðurkenning sjáanleg þegar kemur að heimsku. Þannig hljómar það sem meiri móðgun að kalla einhvern heimskan frekar en þrjóskan. 

Ef við skoðum þetta út frá skóla og vinnu, þá er nokkuð ljóst að nemendur og starfsfólk er líklegra til að fá meiri viðurkenningu fyrir þrjósku en heimsku.

Kannski stærsti vandinn felist í að viðurkenna að maður hafi haft rangt fyrir sér í einhverju sem tengist manns dýpstu gildum og trú. Ef maður er þrjóskur mun maður ekki viðurkenna slík mistök, heldur halda sig við það sem maður hefur alltaf gert, og þannig jafnvel reyna að sannfæra aðra um að maður hafi rétt fyrir sér þó að maður hafi rangt fyrir sér. Hugsanlega er það einhvers konar afbrigði af heimsku.

Af hverju heldur fólk fast í ranghugmyndir?

Öllum finnst okkur óþægilegt að hafa ósamræmi í heimsmynd okkar, þegar eitthvað virðist ekki passa. Við vitum að eitthvað er ekki alveg í lagi, en áttum okkur ekki fyllilega á hvað það er.

Fólk fer ólíkar leiðir til að fylla upp í þetta gap sem ósamræmið skapar. Annað hvort verður leiðin sem fólkið velur vel heppnuð eða ekki. Önnur leiðin gefur manni nóg verkfæri til að við getum áttað okkur á af hverju þetta gap er til staðar, en hin leiðin fyllir upp í gapið með því að festa skoðun eða trú sem útskýrir ósamræmið út frá einu ákveðnu sjónarhorni.

Fyrri leiðin tengist gagnrýnni hugsun og námi, en sú síðari tengist meira því sem mætti kalla almenn viðhorf og trúarbrögð.

Eitt sem gerist þegar fólk beitir þessum ólíku aðferðum til að átta sig á heimum, þá myndast gap milli þeirra, því forsendur og viðmið fyrir þekkingu og skilningi þeirra er ólíkur.

Við getum séð þetta gerast í börnum. Þau trúa alls konar hlutum sem eru í þeirra augum raunverulegir, en fullorðnum þætti sjálfsagt kjánalegt að trúa. Eitt dæmi er að sum börn halda að það eitt að fela sig undir sæng geti verndað þau undan skrímslum og illum öndum, sama þó að foreldrar setjist hjá þeim og reyni að sannfæra þau um að skrímsli og illir andar séu ekki til, og ef þau væru til, þá stafaði þeim engin ógn af þeim, þá halda þau ennþá fast í það öryggi sem sængin gefur þeim. 

Annað dæmi er þegar einstaklingur ákveður að halda með einhverju íþróttafélagi. Þó að félagið sé illa rekið og því gengur illa að ná árangri, þá finnur einstaklingurinn ákveðið verðmæti í því að halda með þessu félagi. Það er eins og skoðunin sjálf innihaldi verðmæti sem veruleikinn hefur engin áhrif á.

Á svipaðan hátt og af svipuðum ástæðum halda margir í fordóma sína og ranghugmyndir um heiminn og samfélagið. Þau hafa ákveðið að heimurinn sé á einhvern ákveðinn hátt, og hafa safnað að mér misjafnlega áreiðanlegum upplýsingum og hugsa misjafnlega vel um rökin, en festa sig við eitthvað sjónarhorn sem þeim líkar, og það verður sjónarhornið sama hvað gerist. 

Ef eitthvað gerist sem fellur ekki inn í sjónarhornið, þá er alltaf hægt að finna réttlætingu á þeim upplýsingum þannig að þau passi, í stað þess að voga sér að endurmeta hvort fyrri hugmyndir séu góðar og gildar. Ef hópur er til staðar sem heldur í þessa ákveðnu leið til að sjá heiminn, mun hann leitast til að finna upplýsingar sem henta sjónarmiðinu og hafna þeim sem henta því ekki.

Þannig eru samsæriskenningar og fordómar eins og ákvarðanir sem einhvern tíma hafa verið teknar, og sama hvað veruleikinn lætur í ljós, þá mun ekkert nokkurn tíma verða nóg til að breyta þeim, því það eina sem getur breytt okkar hugarfari, er okkar eigin vilji og áhugi til að læra og átta okkur betur á hvernig heimurinn er í raun og veru.

 

Hreinskilni í orðavali: hvernig orðin skapa heimsmynd okkar

Ímyndaðu þér ef þú kallaðir kött hund, og hund mús, og mús rottu. Hvað myndi gerast? Myndir þú rugla sjálfan þig í rýminu og kannski í leiðinni byrja að rugla aðra í rýminu? Segjum að þú kallaðir gulan rauðan og rauðan bláan og bláan grænan. Fljótlega færi allt í hnút, sérstaklega ef þú reyndir að ræða dýr og liti við annað fólk.

Það að nota réttu nöfnin yfir hlutina er eins og að vera hreinskilinn á eigin tungumáli, það snýst um að blekkja hvorki aðra né sjálfan sig. Ímyndaðu þér að einhver leggi aðra manneskju í einelti, og síðan þegar hún er ásökuð fyrir það, stígur eitt skref til baka og segir afsakandi: “djók!” Væri sú manneskja að kalla hlutina réttu nafni? Væri hún að beita öðru nafni til að rugla nærstadda í rýminu, varpa smá vafa á hlutina til að hún geti hugsanlega sloppið? Mögulega.

Þegar við höfum samskipti við annað fólk eru nákvæmni í orðavali og hreinskilni algjörlega nauðsynleg. Það er nefnilega vandasamara en margur heldur að geta rætt málin þrátt fyrir að allar forsendur séu á hreinu. Það er hægt að misheyrast og misskilja, þó að fólk geri sitt besta til að ræða saman af skynsemi. Það krefst þjálfunar og aga að ræða vel saman, sem felur í sér að hlusta á orð hinnar manneskjunnar og velja rétt eigin orð, og tengja síðan saman í það sem við viljum segja, hugsanir okkar, og í eðlilegu samhengi við samræðuna.

Þegar við veljum réttu orðin þá erum við að byggja forsendur fyrir góðri ákvarðanatöku og trausti. Þetta tryggir að við erum að ræða það sem við í raun og veru viljum ræða.

Fyrir manneskju sem vill rækta eigin hug, nálgast þekkingu og visku, og velta fyrir sér hugmyndum sem ná þúsundir ár aftur í tímann, þarf hún að þjálfa sig í að sjá hugmyndirnar skýrt fyrir sér og af heilindum. Hún þarf kannski að átta sig á því að orð yfir sömu hlutina breytast stundum, út frá samhengi orðræðunnar, og jafnvel út frá hefðum ólíkra menningarheima. Með því að greina og skilja forna og nýja texta, þjálfum við okkur í að hugsa rökrétt, en besta þjálfunin er samt þegar við beitum þessum orðum með okkar eigin hætti.

Það að velja réttu orðin er tengt því að sjá hlutina skýrt og greinilega, hreinskilni, skilningi og góðum samskiptum. 

Því miður gætir stundum að óvarkáru orðavali í daglegu tali, og þá þurfum við að vera á varðbergi, og gæta þess að kalla hlutina réttum nöfnum. Til dæmis þegar við sjáum einhvern beita mikilli hörku er betra að gagnrýna það sem manneskjan gerði fyrir að beita of mikilli hörku frekar en að kalla viðkomandi “fasista”, því slíkt orð er merkingarhlaðið og getur þýtt ólíka hluti fyrir ólíkt fólk. Það er nógu slæmt að beita of mikilli hörku, og það að bæta hugtaki eins og ‘fasisti’ við mun aðeins gera eitt, ýfa upp ófyrirsjáanlegar tilfinningar og reiði.

Það er nákvæmlega þetta sem gerist þegar við köllum hlutina ekki réttu nöfnunum, það verður til þess að umræðan fer í rugl og fólk verður ringlað, í stað þess að halda sig við staðreyndir og átta sig á hlutunum.